QURANDY KIM JINAQTADY JÁNE SÚRELERDI KIM RETTEDI?
Assalamýaǵaleıkým!
Meniń bilýim boıynsha Quran paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) tiri kezinde kitap bolyp jınalǵan joq. Meni qyzyqtyryp otyrǵan suraq: ol qashan, qalaı jınaldy jáne ony kim jasady? Súrelerdiń, paralardy kim rettedi jáne ol qandaı zańdylyqqa súıengen? Janaıdar Ahmetov
Ответ
Ýa aleıkým assalam!
Saýaldy ekige bólip qarastyrǵan jón. Birinshi, Qurannyń bir kitapqa jınaqtalý tarıhy. Ekinshisi, Quran súreleriniń tártibi men reti qandaı shartpen túzilgendigi.
1. Qurannyń jınaqtalý tarıhy.
Zaıd bın Sabıt (r.a.): «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) dúnıe salǵanda Quran birtutas bolyp jınaqtalmaǵan edi[1]», – degen.
Sonymen birge, Zaıd bın Sabıt (r.a.): «Alla elshisiniń kezinde Qurandy terige jazýshy edik[2]», – degen de sózi bar. Al, Ábý Saǵıdten (r.a.): «Menen esh nárse jazbańdar, Qurannan basqa jazǵan nárselerińdi óshirip tastańdar. Meniń sózderimdi (hadısterdi) aıta júrińder, eshteńe etpeıdi. Kimde-kim meniń atymnan jalǵan sóılese tozaqtan ornyn ázirleı bersin[3]», – degen rıýaıat jetken.
Demek, bul aıtylǵandardyń barlyǵy Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) kezinde Quran kitap túrinde jınaqtalyp, rettelmegenin bildiredi. Biraq, ony sahabalar terige jáne basqa da jazýǵa bolatyn sol zamandaǵy zattarǵa hatqa túsirip otyrǵan. Tipti, 40-qa tarta kýttab ýahı (ýahı jazýshylar) sahabalar bolǵan.
Al, mýshaf (kitap) bolyp jınaqtalýy eki kezeńnen: Ábý Bákir (r.a.) jáne Osman (r.a.) halıfalyǵy tusynda qolǵa alynýynan turady.
Birinshi kezeń
Zaıd bın Sabıt (r.a.): «Iamama shaıqasynan keıin Ábý Bákir meni ózine shaqyrtty. (Halıfanyń) quzyrynda Omar bın Hattab bar eken. Ábý Bákir: «Maǵan Omar kelip: «Shaıqas kóptegen qarılardy alyp ketti. Basqa da jerlerde qarılar kóptep kóz jumyp, Qurannyń kóbinen aıyrylyp qalamyz ba degen qaýpim bar. Qurandy jınaýǵa (kitap etýge) ámir etkenińiz durys dep sanaımyn», – dedi. Men Omarǵa: «Alla elshisi (s.ǵ.s.) jasamaǵan isti men qalaısha jasamaqpyn?» – dedim. Omar: «Bul jaqsy, qaıyrly is», – degeninen tanbady. Sonda men de Omardyń oıyn túsindim. «Rasynda, sen aqyldy jigitsiń, saǵan eshbir min taǵa almaımyz. Sen Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) ýahıyn hatqa túsirýshi ediń. Qurandy jınaqta», – dep tapsyrma berdi. Men úshin taýdy bir orynnan ekinshi orynǵa aýystyr dese, Qurandy jına degennen aýyr bolmas edi. «Sizder qalaısha Alla elshisi (s.ǵ.s.) jasamaǵan isti qolǵa almaqshysyzdar?!» – dedim. Ábý Bákir (r.a.): «Bul jaqsy da qaıyrly is», – dep Alla Taǵala meniń júregimdi de Ábý Bákir men Omardyń kóńilindegini qalaǵansha qaıtalaýmen boldy.
Men aq tasqa, qurma japyraqtaryna jazylǵan jáne adamdar jattaǵan Qurandy jınadym... Jınaqtalǵan mýshaf Ábý Bákir dúnıe salǵanda onyń quzyrynda boldy. Sosyn Omardyń qolynda, keıin Omar qyzy Hafsada (musylmandar anasy) boldy[4]».
Ekinshi kezeń
Ánas (r.a.) rıýaty: «Hýzaıfa bın Iaman Osman (halıfa) quzyryna keldi. Ol shaqta Armenııa jáne Azerbaıjanda shaıqas júrip jatqan. Hýzaıfa musylmandardyń qyraǵattaǵy[5] kelispeýshilikterine kýá bolady. Ol Osmanǵa: «Úmbet ıahýdı men nasaralar sııaqty kelispeýshilikke barmaı turyp, aldyn al», – dep keńes berdi. Osman musylmandar anasy Hafsaǵa adam jiberip: «Bizge mýshafty bere turyńyz, odan birneshe mýshaf kóshirip alaıyq. Sońyra ózińizge qaıtaramyz», – dep sálemdeme joldady. Osydan soń Zaıd bın Sabıt, Abdýlla bın Zýbaır, Saǵıd bın As jáne Abdýrahman bın Harıs bın Hıshamǵa mýshafty kóshirýge ámir etti. Osman úsh quraıyshtyq jigitke: «Eger sender Zaıd bın Sabıtpen Qurannyń bir jerinde kelise almaı qalsańdar, ony quraıysh tilimen jazyńdar. Óıtkeni, Quran quraıysh tilinde tústi», – dedi. Tórteýi osylaısha mýshafty kóshirip shyqty. Osman túpnusqany musylmandar anasy Hafsaǵa qaıtaryp, kóshirmelerin jan-jaqqa taratty. Sonymen birge, bul mýshaftardan basqa jazylǵan Quran jazbalaryn (qate oqylmaýy úshin) órteýge ámir etti[6]».
2. Quran súreleriniń tártibi
Ábý Bákir ál-Anbarı: «Alla Taǵala Qurandy tutastaı dúnıe aspanyna túsirdi. Sońyra jıyrma birneshe jyl boıyna bir súreni oryn alǵan oqıǵaǵa baılanysty, bir aıatty suraýshyǵa jaýap etip bólip túsirdi. Jábireıil (ǵ.s.) Paıǵambarǵa (s.ǵ.s.) ár aıat pen súreniń ornyn kórsetip otyrdy. Súrelerdiń jáne aıattardyń jáne áripterdiń barlyǵynyń orny Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) belgilegen. Kimde-kim bir súreni ilgeri nemes keıin qoısa, Quran júıesin buzǵan bolyp tabylady[7]», – degen.
Sondaı-aq, Karmanı: «Súrelerdiń reti men tártibi – Alla Taǵala quzyryndaǵy Laýhýl Mahfýzdaǵydaı tártip boıynsha. Sondyqtan, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ár jyly (ramazanda) Qurandy Jábireıilge oqyp berýshi edi[8]»,-degen.
[1] Itqan fı ýlým Quran, 1-tom, 181-bet
[2] Mýstadrak
[3] Mýslım
[4] Buharı
[5] Qyraǵat – Qurandy oqý dıalektisi
[6] Buharı
[7] Itqan fı ýlým Quran, 1-tom, 195-bet
[8] Burhan, Karmanı
