JYRAÝDYŃ AQYSY

Shómekeı Shobdar* Sársenbaı jyraý, Qyzyl qumda Qazaly úıeziniń, "Zańǵar" bolysyna qarasty bir baıdyń shaqyrtýymen, úıine kelip túsedi. Baı jyly shyraımen qarsy alyp, as-sýyn berip bolyp:

- Al, jyraýym. Erteń qonaq shaqyramyn. Eldiń syıly adamdary keledi. Soǵan ónerińmen qyzmet jasap ber. Aqysyna bir semiz qoı beremin-depti. Jyraý da qulshynyp:

- Bolsyn baıeke. Ýáde qudaıdyń aty!-dep, óziniń alar jaǵyn shegelep qoıady. Belgili ýaqytta aıtylǵan qonaqtary kelip jyraý bir tańǵa jyrlap beredi. Qonaqtar da, baı da rıza bolyp tarasady... Erteńgi sháıdiń ústinde, jyraý baıdyń ózine salqyn qabaq tanytyp otyrǵanyn baıqap:

- Baıeke, ruhsat bolsa júreıin? Ýádeli qoıymdy berseńiz?-depti.

Baı kesedegi sháıin soraptap iship otyryp:

- Sol qoıdy bermeıin dep otyrmyn-deıdi.

Jyraý:

- Oý, Baıeke! Ýáde qudaıdyń bir aty emes pe? Bilgenimdi aıtyp bir tún jyrladym. Qyzmetimnen ne min taptyńyz?-dese, baı:

- Sóziń táýir eken, áýeniń unamady- dep, kiná artypty.

Sonda jyraý:

- Onda Bıge túsemiz (júginemiz)!-depti.

Baı:

- Kimge tússeń, oǵan tús. Mal-jannyń egesi ózim. Eshkimmen daý-sharym joq-dep, bermeı jiberedi.

Sársenbaı jyraý aıdap otyryp "Zańǵar" bolysynyń bolysy, Shómekeı, Alty Aspandaǵy Áıbektiń balasy Baqa bıge(1829-1913) kelip aryz aıtady.

Baqa bıdiń 28 jyl bolys bolyp, shaý tartsa da talaby júrip turǵan ýaqyty eken. Jyraýdyń aryzyn muhııat tyńdap bolyp, baıǵa shaqyrtyp, shabar jiberedi. Baıdy quzyryna aldyryp, tórtjar* bılerin shaqyryp jyraýdyń aryzy boıynsha is qaraıdy.

Sonda Baqa bı:

- Baıeke, ústińizden shaǵym tústi. Isti qaraýymyzǵa qaıylsyz ba? Habaryńyz bar ma?-dese, baı:

- Qaıylmyn. Habarym bar-dep, jaýap beredi.

Jyraýǵa:

- Ústinen shaǵym aıtqan adamyńyz keldi. Anyq osy adam ba? Basqa kýá alasyz ba?-dep, suraq beredi.

Jyraý:

- Bir qudaı kýá! Ýáde - ekeý ara jasaldy. Aıypkerim de, alashaǵym da osy adamda. Basqa kýá almaımyn-deıdi. Eki jaqtyń kelisimin alyp bolǵan soń,

Bı:

- Baıeke, jyraýdy úıińizge habar aıtyp arnaıy shaqyrdyńyz ba, álde qydyrystap ózi keldi me?-dep, suraq beredi.

Baı:

- Ia, habar aıtyp arnaıy aldyrdym - degen soń, jyraýǵa:

- Aıtqan sózin rastaısyz ba?-dese,

jyraý:

- Arnaıy baıekeńniń shaqyrtýmen, atty adamǵa eki kúndik jerden keldim-deıdi.

Bı baıǵa:

- Ne maqsatpen shaqyrdyńyz?-dep suraıdy.

Baı:

- Syıly qonaqtaryma jyrlap ber-dep, shaqyrdym.

Bı:

- Aqysyn ne alatynyn jyraý aıtty ma, álde ózińiz atadyńyz ba?

Baı:

- Bir semiz qoı alarsyn dep ózim atadym.

Bı:

- Ol, ýádeden nege aınydyńyz?

Baı:

- Sózi táýir eken, áýeni unamady. Kúnde jurtqa aıtyp júrgen óleńi ǵoı. Óleńi ózińde ketti. Maǵan qaldyrǵan eshteńesi joq. Jurtpen birdeı ishti-jedi. Malym qoramda qaldy. Ol maldy ósirip, qysy-jazy baǵyp-qaǵyp otyrǵan meniń eńbegime, ol shart saı kelmeıdi eken. Sosyn aınydym - dep ýáj aıtady.

Bı:

- Jyraý qansha ýaqyt jyrlady?-dep suraıdy.

Baı:

- Qyzyl ińirden, tań sarǵaıyp atqansha jyrlady-deıdi.

Bı:

- Árkimniń kásibi, aýzyna tıetin násibi bolady. Bul kisiniń kásibi jyraýlyq eken. Sizge jasaǵan eńbegine saı aqysyn berýińiz kerek bolady. Bireýdiń aq-adal nesibesine kes qylý, Allanyń úkimine qarsy kelýmen birdeı!? -deıdi, bı.

Baı:

- Bı aǵa, sózińizge quldyq! Men de aq-adal eńbegimmen kún kórip otyrǵan janmyn. El ishindegi bılik-handyqta jumysym joq. Adam turmaq, qoramdaǵy qoıyma bıligim júrmeı, bı shaqyrdy degen soń aldyńyzǵa kelip otyrmyn. Urlyq-qarlyǵym joq. Týra bıligin ózińiz aıtyńyz?!-depti.

Bı oılanyp qalady. Baı da jón aıtyp otyr. Qoı berýge yqylasty emes. Aryz aıtqan jyraýdyń eńbegi taǵy bar...

Sonda bı:

- Endi myna suraqqa jaýap berińiz? Sizge jyraýdyń sózi unady ma?-dese,

baı,:

- Sózi, unady. Áýeni unamady dep ózinshe dálel aıtady.

Bı:

- Onda "sózi" sizde qalsyn, jyraýdyń "áýenin" qaıtyp beresiz!-deıdi.

Ań-tań bolǵan baı:

- Bı aǵa-aý, áýenin qalaı qaıtyp bermin? Jeti atamda "áý" deıtin jan bolmaǵan. Ol shartyńyzdy oryndaı almaımyn - deıdi.

Bı:

- Onda ekinshi shart qoıylady! Sony oryndasańyz "qoıyńyz" ózińizde qalady.

Jyraýdyń "sózin" de, "áýenin" de sizge qaldyramyz. Endi "daýysyn" qaıtyp beresiz!-deıdi. Baı da báleden bir-birlep qutylǵandaı boıy jeńildep, eńsesin kóterip:

- Bı aǵa, ony qalaı qaıtaramyn?-depti.

- Osy eldiń azamattaryn jınap beremin. Qasymda otyryp, siz - sóz de aıtpaı, áýenge de salmaı, búgin qyzyl ińirden erteń tań sarǵaıyp atqansha "aý-ý-ý!" dep aıqaılap otyrasyz. Sonda jyraýǵa "daýysyn" qaıtyp bergenińiz bolady!- bılik osy. Shaǵymdanǵan adam da óz eńbeginiń bir parasy qaıtqanyna qanaǵat tutatyn bolsyn! -deıdi.

Baı ári oılap, beri oılap:

- Oıpyrmaı Bı aǵa! Aıyp menen. Bul, ońaı kásip emes eken. Jyraý qoıyn alsyn. "Bir qoıǵa bola, esinen adasqan eken"- dep elge kúlki bolarmyn-depti.

Bı, Sársenbaı jyraýǵa:

- Al jyraý, baı aqyńyzdy berdi. Aıybyn moıyndady. Aıybyna ne suraısyz?-deıdi.

Sársenbaı jyraý:

- Bı aǵa, aıybyn moıyndatyp, aqymdy alyp berdińiz basqa ótinishim joq -depti.

Sonda Baqa bı:

-Baıeke, bılik túgel bolsyn! Aıybyńyzǵa; at mingizip shapan jabasyz! Qazynaǵa; 5 som aqsha tóleısiz-dep, qolyna mór basyp qaǵaz beredi. 5 som aqsha ol kezde bir attyń quny eken...

Sonda bıdiń balasy, ákesiniń ornyna bolys bolǵaly júrgen Ábiltaı:

- Oıpyrmaı áke, baıekeńe batyryp jiberdińiz-aý!?-depti.

Sonda Baqa bı:

- Qazaqtyń daý-sharynyń ushy-qıyry joq. Daýǵa tórelik aıtý, aýaǵa aý qurǵanmen birdeı, beımálim is. Aqylyń jetip aldynan qaıyrmasań, qashaǵandap boı bermeı ketedi. Bılik pen sheshendiktiń shegi, kisiniń kóńline tımeı sóz aıtyp, aq-qarany asha bilý ǵoı, shyraǵym.

Baıǵa:

- Maldyń betine qarap emes, azamattyń basyn baǵalap syılasyn dedim.

- Jyraýdan elge syn, erge min bolar sóz qalmasyn dedim.

- Beıádep is - jamanǵa jol bolmasyn - dedim.

- Bı qartaıǵan eken, tóreligin túgel bermepti- degen, sózden aýlaq bolsyn dedim.

- Bala bı men shala bıdiń zamany keledi. El bıligi ózińe tıgende, sabaq bolsyn dedim!?- depti.

Qazaly úıeziniń "Zańǵar" bolysyna 28 jyl bolys bolǵan Áıbektiń uly Baqa bı, keler jylyǵy saılaýda balasy Ábiltaıǵa ornyn berip, demalysqa shyqqan eken dep otyratyn edi, jaryqtyq Látip qoja Miráshimuly ( 1912-2000).

 

A. Almat.

Astana. 30.12.2017