Jolyń bolsyn, jas túlek!
Alla Taǵala tarapynan jiberilgen eń sońǵy kitap – qasıetti Quran Kárimniń eń alǵashqy aıattarynyń «Oqy!» dep bastalýynyń ózi Islam dinindegi bilim-ǵylymnyń mańyzy men ornyn baıqatady.
Dálirek aıtqanda, «Alaq» súresiniń 1-5-aıattarynda Alla Taǵala bylaı deıdi: «Jaratqan Rabbyńnyń atymen oqy! Adamdy ol uıyǵan qannan jaratty. Oqy! Seniń Táńiriń eń ardaqty! Ol qalammen jazý úıretti. Adamdarǵa bilmegenin úıretti». Olaı bolsa, Alla Taǵala amanatqa bergen oı-sanaǵa qııanat jasamaı, bilim izdeý – bizdiń basty mindetimiz.
Muhammed paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.): «Bilim izdeý – musylman áıelge de, erge de paryz», «Bilim men hıkmet – musylmannyń joǵaltqan maly, qaı jerden tapsa sol jerden alsyn», – dep keletin hadısterin kókeıge túıgen musylmandar árqashan ilimge umtylǵan. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) óz zamanynda on musylmanǵa oqý-jazý úıretken tutqyndardy bosatyp, sahabalaryn meshitke jınap, ilimge úndegen. Bile bilsek, alǵashqy ilim oshaǵy osylaısha paıǵambar meshitinen bastaý alǵan.
Bilimdi, saýatty bolý – Islam dininiń talaby. Sol sebepti dinimiz eń áýeli adamzatty bilimge shaqyrady. Qasıetti Qurandaǵy «Biletinder men bilmeıtinder teń be?»[1]; «Bulardyń ishindegi ǵylymǵa boılaǵandarǵa zor syı beremiz»[2]; «Sondaı-aq, quldarynan (eń aldymen) ǵalymdar Alladan qorqady»[3]; «Rabbym, bilimimdi arttyra gór!»[4] syndy aıattar – sózimizdiń aıǵaǵyndaı.
Tarıhqa zer salsaq, musylmandar din ilimimen ǵana sýsyndap qoıǵan joq, bul dúnıelik ǵylymdy da ıgerip, ony adamzat ıgiligine aınaldyrǵan. Atap aıtqanda, medıtsına, matematıka, astronomııa, hımııa, fılosofııa, tarıh, geografııa sekildi ǵylymdardy damytqan. Ásirese, halıfa Harun Rashıd pen Mámýn kezeńderinde musylmandar bilimde eshkimge at ozdyrmaǵan.
Islamdy ǵylym dini dep bilgen Ábý Nasyr ál-Farabı, Qoja Ahmet Iassaýı, Súleımen Baqyrǵanı, Hafız ad-Dın Kerderı, M.H.Dýlatı, Hasan Álı Jalaıyrı, Máshhúr Júsip, Shalkıiz, Abaı Qunanbaıuly, Shákárim Qudaıberdiuly, Ybyraı Altynsarın sekildi danalardyń esimderi ulttyq tarıhymyzda óshpes iz qaldyrdy.
Islam dini ǵylymǵa erekshe qurmetpen qaraıdy. Musylmandar qaı ǵasyrda da ǵalym sózine iltıpat bildirgen. Shákirtteri ustazdaryna ekinshi áke retinde qarady. Ómirde alǵan iliminiń paıdasy men berekesin kórý úshin ustazdarynyń aq batasyn alýǵa tyrysqan.
Tórt halıfanyń biri hazireti Álı (r.a.): «Kim maǵan bir árip úıretse, sonyń qyryq jyl qyzmetshisi bolýǵa barmyn», – dese, mázhabymyzdyń negizin qalaǵan Imam Aǵzam Ábý Hanıfa: «Aramyzda jeti kóshe bolǵanyna qaramastan ustazym Hammadtyń úı jaǵyna ádepsizdik bolmasyn dep eshqashan aıaǵymdy sozyp jatyp kórgen emespin. Qansha jyldan beri ár namazdarymnan keıin ata-anammen qosa ustazymdy da qaıyrly duǵama qosyp kelemin», – dep ustazǵa, ǵalymǵa qanshalyqty qurmetpen qaraý kerektigin bildirgen.
Búgingi HHI ǵasyr – ǵylym men jańa tehnologııalar damyǵan zaman. «Oqýsyz bilim joq, bilimsiz kúniń joq» degen danalyq sóz dál qazirgi bizdiń dáýirimizge arnalyp aıtylǵandaı. Negizinde, óner, ǵylym-bilimge qumarlyq – musylmandarǵa tán sıpat. Dinimiz bizden osy nárselerdi qalaıdy. Ardaqty paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Ǵıbadattyń eń artyǵy – ǵylym izdeý», – dese, endi bir hadısinde: «Qarańǵy bilimsizder men bilim talabyndaǵynyń parqy – óli men tirideı», – dep, ilim ıesiniń árdaıym joǵary turatyndyǵyn bildirgen.
Iá, ǵylym-bilimsiz ómir joq. Osy aqıqatty búgingi ǵasyrymyz dáleldeýde. Óner-bilimi bar, mádenıeti joǵary eldermen terezemiz teń túsý úshin biz de bilimge kóńil qoıýymyz qajet. Óıtkeni, adam men adamdy, el men eldi teńestiretin tek qana – bilim.
Ǵasyrlar boıy ıslam dinin ustanǵan halqymyz: «Jemisti aǵash jerge ıilip turady, bilimdi adam elge ıilip turady», – dep, bilimdiniń bereri kóp ekenin aıtqan. «Islam din ǵana emes, ol – bizdiń mádenıetimiz», – degen Elbasymyz N.Nazarbaev jyl saıynǵy dástúrli halyqqa Joldaýlarynda elimizdiń jastaryna aıryqsha serpin berip keledi.
Qazirgi tańda din ilimi men dúnıelik bilimdi bir-birinen bólip-jarmaı, bir-birimen ushtastyra bilýimiz kerek. Keıingi kezderi teris dinı aǵym jetegine ergen jastar dúnıelik bilimdi tárk etýde. Onyń durys emestigin ár zamanda ótken qazaq zııalylary aıtyp ketken. Aıtalyq, Mahmud Qashqarıdaı danamyz: «Bilimdiniń sózin tyńda, aıtqanyn úıren, iske asyr», – dese, Shal aqyn: «Bilimiń bolsa daǵy ushan-teńiz, paıdasy joq halqyńa qyzmet etpeı», – deıdi. Al, hakim Abaı on segizinshi qara sózinde: «Teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozady. Onan basqa nárselermen ozdym demektiń bári de – aqymaqshyldyq...», – dep, qazaq halqynyń danalyǵy aıtqandaı, «bilektiniń birdi, bilimdiniń myńdy jyǵatynyn» qýattaı túsedi. Árıne, «oqý ınemen qudyq qazǵandaı». Degenmen, onyń artyqshylyǵy da osynda.
Mine, búgin mektep qabyrǵasynan qanat qaqqaly turǵan jas túlek úlken ómir aıdynyna, bilim saparyna qadam basqaly tur. Ol aqtaıtyn úmit kóp. Ata-ana, mektepte bilim bergen ustaz – bári-bári oǵan zor senimmen qaraıdy.
Sondyqtan, jas túlek, ómirdiń synaǵy men soqpaǵyna esh moıymaı, batyl da qaıtpas qaısarlyqpen árdaıym bilim men ǵylymǵa den qoıyp, boıyńdaǵy kúsh-jigerdi eldiń erteńine jumsaı bil!
[1] «Zúmár» súresi, 9-aıat.
[2] «Nısa» súresi, 162-aıat.
[3] «Fatyr» súresi, 28-aıat.
[4] «Taha» súresi, 11-aıat.
Batyrjan Mansurov
