JÁNDIKTERDIŃ PALÝANY
Qazaqtyń «balýan» túsinigi óte qyzyq. Ol adamǵa ǵana emes, jan-janýar, ań-qus, jándikterge sheıin qoldanyla beredi. Osydan-aq onyń ámbebaptyǵyna kóz jetkize alamyz.
Mysaly:
«Bir balýan ózi kúshti, qaıraty mol,
Ózinen úlken zatty kóterer ol.
Meıli qyr, meıli jota, meıli tóbe,
Qaıqańdap asa berer bárinen de ol» dep atam qazaq jasyrǵan jumbaqtyń jaýaby «qumyrsqa» eken. Iaǵnı kóne túsinik boıynsha jándikterdiń ishindegi balýany – qumyrsqa eken («Balýan tas» qara kúsh ıeleri týraly kitaby). Onda da ony kúresýshi palýan emes, nendeı jan ıesin bolsyn qaıratyna salyp ala alatyn alyp kúsh ıesi retinde tanıtyn dalalyq tanymdy aıtamyz. Danalar «Kóp qumyrsqa jabylsa, túıeni de óltiredi» dep ketken kórinedi.
Rasynda da, mırmekologııanyń moıyndalǵan ǵalymdarynyń zertteýlerine qaraǵanda, qumyrsqalar jer betindegi eń kúshti tirshilik ıeleriniń biri.
Ádette, balalarǵa «jer betindegi eń kúshti kim?» dep suraq qoıǵanda olar biraýyzdan «pil» dep jaýap beredi. Óıtkeni, biregeı tumsyq-qartymdy janýar óte úlken jáne asa qýatty. Oqyǵan-toqyǵan eresekter jaǵynyń bul jaǵdaıda «qumyrsqa» dep qysqa qaıyratyny taǵy belgili.
Shynynda da, pil óte aýqymdy da aýyr júkterdi kótere alady, biraq bul onyń óz salmaǵynyń assa tek 5%-yn quraıdy eken. Al qumyrsqanyń jelkelegen aýyrlyqtaryn óz salmaǵymen salystyratyn bolsaq, ol áldeqaıda joǵary – jándik salmaǵynan shamamen 30-50 ese asady. Basqasha aıtqanda, eger qumyrsqany pildiń kólemine deıin úlkeıtse, onda bul pil-qumyrsqa taǵy ózindeı 30-50 pildi kótere alǵandaı eken.
Bul jerde mynadaı da qyzyq bar. Eger adam qumyrsqa sııaqty kúshke ıe bolsa, onda biz sýdaǵy alyp kemelerdi qurlyqqa súırep shyǵara berer edik. Sondyqtan da zertteýshiler bylaı deıdi: «Eger siz kóteriletin júktiń massasyn ǵana eskeretin bolsańyz, pilder planetadaǵy eń kúshti janýarlar ataǵyna ıe. Árıne, olardyń boı-shamasy da óte úlken».
Qumyrsqalar haıýanat-jándikter áleminiń áıgili aýyr atletteri retinde burynnan belgili. Ár túrleriniń qabiletteri áralýan bolýy múmkin. 2010 jyly Kembrıdj ýnıversıtetiniń ǵalymdary dene salmaǵynan 100 ese kóp júk kóteretin azııalyq tiginshi qumyrsqany sýretke túsire alypty. Bul rette qazaqtyń ilki paıym-túısigi ǵylym-bilim kenje damyǵan zamanalarda-aq álemdegi eń myqtyny ıntýıtsııamen anyqtaı aldy deýge, bul da bir bolsa dálelet.
Ǵylym ǵylymymen, endi árkimge bala kezinen tanys «Kim kúshti» ertegisiniń joldaryna úńileıik:
Erte, erte, erte eken,
Eshki júni bórte eken,
Qyrǵaýyly qyzyl eken.
Qyrǵaýyly qyrqyldap,
Jaltyr muzǵa syrtyldap,
Alshaıa kelip qonypty,
Shaty aırylypy qalypty.
Qısaıa jatyp qyrǵaýyl Sonda muzdan surapty:
– Muz, muz sen neden kúshti boldyń?
– Men kúshti bolsam baýyrymdy jańbyrǵa testirmes edim.
– Jańbyr, jańbyr, sen neden kúshti boldyń?
– Men kúshti bolsam, jerge jutqyzar ma edim.
– Jer, jer, sen neden kúshti boldyń?
– Men kúshti bolsam, kók shópke baýyrymdy jarǵyzbas edim.
– Kók shóp, kók shóp, sen neden kúshti boldyń?
– Men kúshti bolsam, kók toqtyǵa moınymnan juldyrtpas edim.
– Kók toqty, kók toqty, sen neden kúshti boldyń?
– Men kúshti bolsam kók shunaq qasqyrǵa julqytpas edim.
– Kók qasqyr, kók qasqyr, sen neden kúshti boldyń?
– Men kúshti bolsam, kók myltyqqa atqyzbas pa edim.
– Kók myltyq, kók myltyq, sen neden kúshti boldyń?
– Men kúshti bolsam, qońyr sholaq tyshqanǵa biltemdi qıdyrmas edim.
– Tyshqan, tyshqan, sen neden kúshti boldyń?
– Men kúshti bolsam, qumyrsqaǵa inimdi aldyrmas edim.
– Qumyrsqa, qumyrsqa, sen neden kúshti boldyń?
– Alty batpan aýyrdy arqalaǵan kúshtimin, jeti batpan aýyrdy jelkelegen kúshtimin, – degen eken qumyrsqa.
Al endi «qumyrsqaǵa nege munsha kúsh bitti?» degenge kelsek, oǵan zamanaýı ózindik tápsir joq emes bar-dúr. Biraq ony qoıa turalyq ta, atam qazaqtyń bul saýalǵa bergen jaýabyna qaraıyqshy. Mańyzdysy, sol emes pe?
Birde Súleımen paıǵambar:
– Eı, qumyrsqa, sen artyq jaraldyń ba, álde men be? – dep surady. Qumyrsqa:
– Álbette, men artyq jaraldym. Nege deseń: seniń ózge deneńe qaraǵanda basyń kishi. Basyń kishi bolǵandyqtan da kóp jaǵdaıda deneńniń yrqyna erip ketesiń. Al meniń basym úlken. Denem qansha arbasa da basymdy erkine jetekteı almaıdy. Seniń qarnyń jýan eken. Soǵan qaraǵanda deneńdi qarnyń bıleıdi. Toıymyń joq, qanaǵatyń azdaý bolsa kerek. Meniń qarnym qyldyryqtaı. Nápsim ıtteı bolyp qansha ulysa da degenine kónbeımin. Bir kúnde jarty tarydan artyq tamaq jemeımin. Asymdy dosymmen bólisemin. Eki aıaǵyń deneńe qaraǵanda shıdeı eken. Soǵan qaraǵanda aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen júretin bolsań kerek. Meni qarashy, basqa deneme qaraǵanda bóksem jýan. Ózimnen alty ese úlken mindetti aýyrsynbaı arqalaı alamyn. Táńiri meni jaratqanda aqylymdy kóp etti, tamaq úshin ýaıymymdy joq etti. Kóńilimdi toq etti. Ózimnen zordy kóteretin kúsh berdi. Álbette, senen artyq jaralǵanmyn, – dedi. Súleımen sózden tosyldy, – dep tolǵaıdy «Myń suraq» kitaby.
Entsıklopedııalyq derekterge súıensek, qumyrsqa Jer sharynda keńinen taralǵan, tek Qıyr araldarda jáne Antarktıdada ǵana kezdespeıdi. Qumyrsqanyń 10 myńdaı túri bar. Olar Jer bıomassasynyń 10-25%-yn quraıdy. Mine, bizdiń aınalamyzda, dálirek aıtqanda taban aıaǵymyzdyń astynda qandaı alapaty asqan alyptar jasap jatyr. Bizben shamalas bolǵanda, eshqandaı da Gerakl-Gerkýlesterimiz olarǵa tótep bere almas edi hám dúnıedegi kúshtik sport túrlerinen chempıondar tek solar ǵana bolar edi. Sonda adamzat eski qazaq maqal-mátelderinde aıtylǵandaı, «Sheber isimen, balýan kúshimen» bolyp, «Kókirek shirkin dikeń qaǵady, kúresýge dármen joqtyń» kebimen óter me edi, kim bilsin?
Shymyldyq jabyldy!
Mádenıettanýshy-lıngvıst
Abylaıhan QALNAZAROV
