ZAMANAQYR BELGISI Aqyt ÚLIMJIULY (1867-1940)

Aqyt ÚLIMJIULY (1867-1940)

Aqyt Qajy Úlimjiuly - ataqty qazaq aqyny, dinı qaıratkeri, halyq aǵartýshysy. Shyǵys Túrkistandaǵy Altaı aımaǵynyń Kóktoǵaı aýdanynda dúnıege keldi. Bala kezinen bastap aýyl moldasynan, odan keıin Buqar medresesinde dáris alyp arab, parsy tilder, sondaı-aq sharıǵat pen tájýıtti úırengen. 1908 jyly Altaı, Qobda aımaqtary qajylar tobynyń aýdarmashy retinde Mekkege qajyǵa sapar shegip barady. 1910 j. elge qaıtyp kelgen soń, Sarytoǵaı aýylynda mektep ashyp muǵalim bolady. 1939 jyly ShEn Shıtsaıdiń úkimetine narazy shyqqan halyq kóterilisine belsene qatysqany úshin ustalyp qamaldy da, 1940 jyly abaqtyda qaıtys boldy.

 

ZAMANAQYR BELGISI

Ǵaryp Aqyt mekeni,

Altaı taýdyń ór basy.

Altaıda bulbul saıradym,

Kók oraıǵa jaıladym.

Táýekel dep ár isti,

Alladan mádet aıladym.

Taýpıh bersin Qudaıym

Az ǵana ǵumyr jasymda.

Bulǵaqtaıdy keı nadan,

Jigittiktiń masynda.

Aqylyń bolsa jigitter,

Ózińdi maqtap asyrma.

Bir Qudaıdan basqaǵa,

Bas kesse de bas urma!

Uıattan ólmeı er jigit,

Ósek sózdi tasyr ma?

«janym, janym» dese de,

Jat qotyryn qasyr ma?

Jigeriń bolsa jigitter,

Jigińdi bólip ashylma!

… Artyn oıla azamat,

Myńǵa keler jan bar ma?

Bári túgel demeńder,

Joq bolmaıtyn mal bar ma?

Jalǵandy tátti demeńder,

Boq bolmaıtyn bal bar ma?

Qardy zárli demeńder,

Qarly jerde zár bar ma?

Qarasha nadan demeńiz,

Qarasyz jerde han bar ma?

Taýsyz jerde saı bar ma?

Sýsyz jerde tal bar ma?

Qudaıdan basqa bári jup,

Baısyz jerde jar bar ma?..

Ot boldym dep shoq bolma,

Órt sóndirer teńiz kóp.

Kóp boldym dep toptanba,

Bir Qudaıdan neńiz kóp?

Lá ılláha ılla Alla,

Dáıim Alla deńiz bek!

...Paıǵambar aıtqan teginde,

Bolady dep ǵalamat.

Aqyr zaman kezinde,

Adam pende azar dep,

Qudaıynan jazar dep.

Aldyn baıqap ańdamas,

Kelse-daǵy ajal dep.

Tórege qara kónbes dep,

Tizginin týra bermes dep.

Jaqsyǵa jaman ermes dep,

Baı kedeıdi kórmes dep.

Zamanaqyr kezinde,

Jer kúıedi dep edi.

Jalasynan qatynnyń,

Er kúıedi dep edi.

…El bılegen ulyqtar

Nadan bolar dep edi,

Qaraǵaı basyn qaıyryp,

Shortan shalar dep edi.

Shortan degen mánisi –

Baıyn bılep qatyndar,

Dinnen azar dep edi.

Aqyr zaman ǵalymdar,

Solardan shyǵar zalymdar,

Nesi qaldy shyqpaǵan

Baıqap qulaq salyńdar.

Sóz tyńdańdar jamaǵat,

Jasyń menen káriń bar.

Nadan keter kekıip,

Tákaparsyp shekıip,

Mollasy qalar jaıynda,

Tasqa shyqqan eshkideı,

Jeke ǵana sekıip.

…Aınalasy dúnıeniń,

Muhıt teńiz aınalǵan.

Qudaı taýpıh bergen jan,

Qulshylyqtan paıda alǵan.

Tentirep júrmiz mal, mal dep,

Ólmeı qaısy baı qalǵan.

Jaıaýmyz dep kedeı júr,

At minedi degen sóz bar ma,

Qyl kópirden aıdalǵan.

Bul jerde júrmiz kóp molla,

Mollalyqtyń paıdasy,

Ysqat, zeket jep molla.

Aqiret isimen jumys joq,

Jan saqtaýǵa sep molla.

Halal men haram teksermeı,

Atamyz bolsa tek molla.

Tamaqqa toısa qosh aıtyp,

Mollasyp, murtyn shoshaıtyp,

Kúná qylsań kesher dep,

Sharıǵat sózin bos aıtyp.

Máseleni uqtyrmaı,

Áńgime dúken qosa aıtyp.

Bir sháı berse jylmyńdap,

Kelinshek qyzǵa qylmyńdap.

Kedeı kelse kekıip,

Baıǵa barsa jyrbyńdap.

Anyq molla kez kelse,

Minińdi túzer tez kelse,

Betinen alsań tyrbyńdap.

Bilimsiz kórse mollasyp,

Molla kórse joldassyp,

Qudaı meıir qylmasa,

Qaı isimiz bizdi ońdasyn!

 

JAN SYRY

…Myna sózim qatynǵa,

Qulaǵyń sal jaqynda.

Bissimillásiz ustasań,

Bereke bolmas asyńda.

Ashylsa shashyń burqyrap,

Perishte turmas qasyńda.

Aqyl aıtsa kúıeýiń,

Óz sózińdi asyrma.

Baıyńmenen sottasyp,

Basqaǵa baryp bas urma.

Tilińdi baıǵa tıgizip,

Sharıǵat jolyn jasyrma.

Namaz oqyp, boı kútip,

Óz dinińdi asylda.

Sóz sóıleseń jýandap,

Qonaq kelse qýańdap,

Berekeńdi qashyrma.

Bala kórseń uryspa,

Abysynmen julyspa.

Kúndesiń bolsa boıyńda,

Sharqaıa minez qylyspa.

Tósekten baıyń aýǵan kún,

Keshke deıin tyryspa.

Sháı ishetin kisiden,

Shyǵa qashpa qyryndap,

Qonaq qonǵan kisige

Renjime erniń jybyrlap.

Jas bozbala kórgende,

Kúle berme yrjyńdap.

Bireýge qyssań kózińdi,

Qııamet kúni bolǵanda,

Ot qorǵasyn quıylmaq.

Baıyńa qylma qııanat.

Qudaı qosqan tııanaq.

Namaz oqyp er kútseń,

Iman turar uıalap.

Aldynan orap erińniń,

Kóp sóıleme sýyldap.

Úı arasyn búldirip,

Ósek aıtpa sympyldap.

Uly-kári otyrsa,

Kúle berme jyrqyldap.

Ádepti bolsa – ıman sol,

Ónerli bolsań – jıǵan sol.

Túzý júris, halal oı,

Óz nápsisin tıǵan sol.

Kúıeýin kútip qatyndar,

Bes paryzdy ótese,

Sharıǵatqa syıǵan sol.

Dúnıede baqı kim turar,

Ras-aý dep tyńdashy,

Jazýdan Aqyt erinbes,

Qulaq salsa muńdasy.

Ólim kúnin oılanbaı,

Sharıǵatty burmashy.

Ajal aqyr keler kún,

Árkimniń paqyr bir basy,

Jasóspirim qurbylar,

Aramnan alyp maldanyp,

Jyn-shaıtanǵa aldanyp,

Jalǵanda kúná qylmashy.

Basqa jurtqa qarasań,

Musylmannyń baǵy bar,

Sol bolady baq degen,

Qurannan dini tabylar.

Quranǵa júrek bermeseń,

Qatty kúná taǵylar.

Aıat, hadıs sózderin,

Anyq bilip, tanyp al!..

…Jaman qatyn belgisi,

Betińe qarap kúle almas.

Júz jyl joldas bolsa da,

Minezińdi bile almas.

Er qaryzy amanat,

Taza saqtap júre almas.

Meıman kelse úıine,

Balasyn uryp jylatar,

Oraǵytyp qumanyn,

Ot basynan qulatar.

Ólsheýsiz iship as-sýyn,

Elden soǵym suratar.

Sondaı qatyn eriniń,

Baq-dáýletin qulatar.

Balaǵa bolsa sharqaıa,

Minezi bolsa tez qatar.

Teris qarap tońqaıyp,

Tóseginde ol jatar.

Keregine óz baıyn,

Iyqtan tartyp sóz qatar.

Adam mundaı bolǵan soń,

Tıymy joq tiliniń,

Qyzyń ósti tulymdy.

Jas qatyndar saırandap,

Erkekke taman taırańdap,

Kórinisi berip kóldeneń,

Qasqaıyp qarap qoımańdap,

Erki qolǵa tıgen soń,

Qýanady jaırańdap.

Qynama kıip qyltıyp,

Quıryǵy shyǵyp bultıyp,

Omyraýy ashylyp,

Shashy burqyrap shashylyp,

Óńiri qashyp tyrtıyp,

Minezin jasap jaıdary,

Iis sabyn maılary,

Dúrim solaı bolǵan soń,

Bulǵaq-bulǵaq boılary.

Baıqasańyz urǵashy –

Aq shylaýyshpen aıdyndy.

Báıterekteı búrlenip,

Bezenetin túrlenip,

Qarasań kóziń súrinip,

Keter edi túrlenip.

Jaqsy da jamany

Osyndaı qatyn elde bar.

Jaqsy qatyn ár aýyl,

Sanamaly jerde bar.

Boıdaq júrgen jigitter,

Qatyn alsań jóndep al!

 

Aqyt qajy ÚLIMJIULY

Qanat Zhanatuly fb paraqshasynan

·