«UIaT» SÓZIN QAZAQ QALAI TÚSINGEN?
Hákim Abaı osy Uıat máselesine «Otyz altynshy sózinde» tereń taldaý jasaǵan. Ol uıattyń tikeleı ımanmen baılanystylyǵyn pash etip: «Paıǵambarymyz salalahý halaıhı ýáselámniń hadıs sharıfinde aıtypty: «Mán lá haıahýn ýá lá ımanýn láhý» dep, ıaǵnı kimniń uıaty joq bolsa, onyń ımany da joq, degen» dep sózdi hadısten bastaıdy.
Iaǵnı, uıat tikeleı ımanmen qatysty nárse eken. Abaı sózin ári qaraı jalǵastyryp: «Bizdiń qazaqtyń óziniń maqaly da bar: «Uıat kimde bolsa, ıman sonda» degen. Endi bul sózden bilindi, uıat, ózi ımannyń bir múshesi eken» deıdi. Abaı atamyzdyń osy hadısi Ábý Daýd pen Násáıdiń hadısterinde aıtylǵan. Iaǵnı «Iman jetpisten astam músheden turady. Uıat ta ımannyń bir múshesi» deıdi (Ábý Daýd, Sýnnát, 14; Násáı, Iman, 16).
Abaı uıatty «nadandyqtyń uıaty», «shyn uıat» dep ekige bólgen. Shyn uıatty «sharıǵatqa teris ıa aqylǵa teris, ıa abıurly boıǵa teris bir is sebepti bolady» dep túsindiredi. Biraq osynyń ózin «ózgeniń boıynan shyqqan», «óz boıyńnan shyqqan uıat qylyq» dep buny da ekige jaryp, taldaıdy. «Óz boıyńnan shyqqan uıat qylyqty» «ishten uıat kelip, ózin jazaǵa tartqan», «adamnyń óz boıyndaǵy adamshylyǵy, ıttigińdi ishińnen óz moınyńa salyp, sógip qylǵan qysymnyń aty» dep túsindiredi. Al, Islam ǵulamalary da uıatty ekige bóledi:
Birinshisi: Bolmysqa tán tabıǵı uıat. Bul adamnyń uıatsyz qylyqtar jasaýyna tosqaýyl jasaıdy. Jasaı qalsa mazalaıdy. Bul musylman emes adamdarda da bolady. Óıtkeni barlyq pendeniń boıynda uıat bar. Uıat qashanda aqıqatshyl kelip, jalǵanǵa, jasandylyqqa basqa da teris qylyqtarǵa qarsy shyǵady. Ol adamnyń boıynda tipti «álimsaqtan» beri bar. Rýh jaralǵanda Haq Taǵalamen júzdesip álimsaqtan beri saqtalǵan osy uıat ıesi – adam qaı kezde uıat qylyq jasaı qalsa Qudaı Taǵalany anyq tanyǵan uıaty Odan qatty qysylyp, tez arada óz ıesin «jazaǵa tarttyrady». Sol sebepti pende qupııa qylmys jasap qoǵam sotynan qutylǵanmen óziniń «ar-ojdan sotynan» qutyla almaı, túnde uıqydan, kúndiz kúlkiden qalyp azap shegedi. Pende ózgege ótirik aıtqanmen uıat quzyrynda bir aýyz jalǵan aıta almaıdy. Óıtkeni Haq Taǵalamen júzdesken ar-ojdan Onyń quzyrynda jalǵandyǵyn jasyra almaıtyndyqtan óz ıesine de jalǵan aıtqyzbaı, aqıqatqa basyn ıgizedi.
Ekinshisi: Imannan týyndaǵan uıat. Bul Islam dininiń negizgi bóligin quraıdy. Osy «tabıǵı uıat» pen «ımanı uıat» qosylyp tolysqanda tolyq uıat ábes qylyqtarǵa qarsy úlken kúshke aınalady. Eger tabıǵı uıat jalǵyz qalatyn bolsa, ómirdiń aýyrtpalyqtaryn kótere almaı tolqyn urǵan kemedeı quryp ketýi múmkin. Iá, adam boıyndaǵy osy uıat «Ol Alla Taǵalanyń ózin kórip turǵanyn bilmeı me? (Alaq, 96/14) aıatynda jáne de «Sózsiz Haq Taǵala senderdiń tóbelerińnen kórip baqylaýda» (Nısa, 4/1) sııaqty aıattarda aıtylǵandaı «ıhsan» káýsárin ishpese, ómiri uzaq bolmaıdy. Paıǵambarymyzdyń da (s.a.ý.) «Uıat – ımannan týyndaıdy» deýinde osy syr jatyr. Endeshe uıat adam júregindegi syrly daqyl. Ol ıman men maǵrıpat qaınarynan sýsyndap, nár alsa ǵana ósip ónedi. Eger nápsiqumarlyqtyń urasyna tastap, kirletetin bolsa, qum basqan shóldegi daqyldaı ónbeı, shirip ketedi. Júregindegi uıaty shirigen adam ıakı qoǵam budan soń nápsiqumarlyqqa tán barlyq jamanshylyqty jasaıdy. Biraq olar bir-birinen áste uıalmaıdy. Uıalamaq bylaı tursyn, sol bir adamshylyqqa jat qylyqtardy «ıdeal mádenıet» sanaıdy. Aqyrǵy Elshi (s.a.ý.) osyǵan qatysty: «Uıatsyz bolsań, uıalmasań bilgenińdi iste!» deıdi (Býharı, Ánbıá, 54; Ábý Daýd, Ádáb, 6; Ibn Májá, Zýhd, 17).
Keıbir ǵulamalar aıat pen hadısterge qarap uıatty mártebelerge bólgen.
Alǵashqy mártebe: Adam ózine Haq Taǵalanyń nazarymen qaraı bastaıdy. Iaǵnı ol ózine Qudaı Taǵalanyń ólshemimen baǵa beredi. Óziniń júris-turysynda sharıǵat zańymen júrip, soǵan qaraı qaraket jasaıdy. Musylman adam ózin osylaı baqylaýǵa alýynyń arqasynda júreginde tereń uıat sezimi uıalaıdy.
Ekinshi mártebe: Haq Taǵalany janynda sezine bilýi. «Qaıda bolsańdar da Ol sendermen birge» (Hadıd, 57/4) bıigine jetkenderdiń mártebesi. Osyǵan qatysty Alla Elshisi bylaı deıdi: «Shamalaryń kelgenshe Alla Taǵaladan uıalyńdar! Haq Taǵaladan uıalǵan adam basy men basynyń ishindegilerin jáne asqazany men asqazanynyń ishindegilerin baqylaýǵa alsyn! Ólim men shirýdi de esten shyǵarmasyn! Aqyretti qalaǵan pende bul dúnıeniń jalǵan ásemdigin tastaıdy. Kimde-kim osylaı istese Alla Taǵaladan sonda ǵana uıala alady» (Mýsnád, 1/387).
Úshinshi mártebe: «Eń aqyrǵy aıaldama Rabbyń» (Nájim, 53/4) maqsatyna jetý jolynda júregi men rýhynyń tereńdikterine boılaǵandar. Hákim Abaı «Mundaı uıaty kúshti adamdar uıqydan, tamaqtan qalatuǵyny da bar, hatta ózin-ózi óltiretuǵyn kisiler de bolady» deıdi. Iá keıde adam bir qatelik jasaıdy da, sol kúnásin kótere almaı, jer basyp júrgennen ólimdi artyq sanaıdy. Óıtkeni ol óziniń jaratylys maqsatynan adasqanyn sezedi. Hákim Abaı «Osy kúnde meniń kórgen kisilerim uıalmaq turmaq, qyzarmaıdy da» deı kelip sóz aıaǵynda «Nemese «pálenshe de, túgenshe de tiri júr ǵoı, pálen qylǵan, túgen qylǵan, meniki onyń qasynda nesi sóz, pálenshedeı, túgendeı mánisi bar emes pe edi?» - dep, uıaltamyn deseń, jap-jaı otyryp daýyn sabap otyrady. Osyny uıalǵan kisi deımiz be, uıalmaǵan kisi deımiz be? Uıalǵan desek, hadıs anaý, jaqsylardan qalǵan sóz anaý. Osyndaı adamnyń ımany bar deımiz be, joq deımiz be?!» dep ar-uıattyń mánisin uqtyra almaǵandyǵyna qynjylady.
Iá, Abaı muny bekerge aıtyp otyrǵan joq. Uıat ılahı minez hám Haq Taǵalanyń syry. Bir hadıste ol bylaısha bederlengen. Haq Taǵala qııamet kúni ǵarasat maıdanynda qarııa kisini esepke tartyp: «Sen nege myna kúnálardy jasadyń?» dep suraıdy. Álgi qarııa da jasaǵan kúnásin moıyndamaı, «men jasaǵan joqpyn» dep jaýap beredi. Osy kezde raqymdy Haq Taǵala: «Endeshe mynany jánnatqa aparyńdar» dep jarlyq beredi. Sonda perishteler tańyrqap: «Ia, Qudaı! Bul pendeńniń kúná jasaǵanyn Sen bilesiń ǵoı» deıdi. Alla Taǵala olarǵa: «Iá solaı. Biraq Muhammedtiń úmbeti bolǵan onyń aǵarǵan shashy men saqalyna qaradym. Aıybyn betine basýǵa uıaldym» deıdi. Osy habardy Jebireıil Paıǵambarymyzǵa jetkizgende janaryna jas tolyp, jylap jiberedi. «Haq Taǵala úmbetimniń aq saqaldaryna azap etýden uıalady da úmbetimniń aqsaqaldary kúná isteýden uıalmaıdy» deıdi. Iá, uıatty Abaı hákim ımanmen baılanystyra túsindirgen. Imany kámil ata‑babalarymyz da «Uıalmaǵannan uıal» dep, osy eki sózden-aq kemel paıym týdyrǵan.
