UIaT – BETTIŃ PERDESI

Árbir ádetin dinge negizdeýdi basty ustanymy etken qazaq halqynyń Islam dinimen bite qaınasyp, tipti aıattar men hadıster arqyly súıegine sińip ketken uly dástúrlerdiń biri – uıat.

Qazaq árdaıym oǵash qylyqtar men óreskel ádetterden urpaǵyn tyıyp: «Uıat bolady» dep jónge salyp otyrǵan. Urpaq tárbıesiniń negizgi tiregi retinde uıat uǵymyn áldaqashan dástúrine darytyp, paıǵambar hadısterin maqal-mátelindeı mápelegen.

«Urpaǵym ar-uıatty bolsa eken» dep salıqaly urpaq tárbıeleý jolynda aıanbaı, tipti osy prıntsıpterdi urpaǵyna úıretýdi basqa nárselerdiń bárinen joǵary qoıǵan. «Uıatsyz» degen sózdi estirtpeý úshin, «Júgensiz ketken» degen sózge jolyǵyp qalmaýdyń qamyn jegen qazaq qashan da arly urpaqtyń tárbıeshisi bolar qyz balasynyń tárbıesine erekshe qarap «Qyzdy qyryq úıden tyıýǵa» asa mán bergen.

Islam dininde uıat – adam balasynyń boıynda bolýy kerek kerek eń uly qasıettiń biri. «Rasynda, árbir dinniń ózine tán minezi bar. Islamnyń minezi – uıańdyq (uıat)»[1], – dep dinimizde uıattyń mańyzdylyǵyn atap kórsetip ketken.

Baıqap otyrsaq, qazaq halqynyń barsha danalyq sózderi men hıkmetke toly, maǵynasy tálim-tárbıege baı naqyldarynyń barlyǵy derlik sharıǵatpen astasyp jatyr. Adam balasyn jaqsylyq jasaýǵa ıtermelep, jamandyq ataýlydan aýlaqtatatyn, musylmandyq minez-qulyqqa úılespeıtin jaǵymsyz qylyqtardan arylýǵa sebep bolatyn asyl qasıettiń biri – osy uıat.

Imannyń ártúrli tarmaqtarynyń bolatyndyǵyn aıtqan Paıǵambarymyz (s.a.s.) uıat ımannyń bir tarmaǵy ekenin eskertken. Sondyqtan adam balasynyń ımandylyǵynyń kórsetkishi retinde árqashan uıańdyǵyna, ar-namysty bolýyna qarap baǵa beredi.

Uıat – haq dindi alyp kelgen barsha paıǵambarlarǵa tán ortaq qasıet. Saǵıd ál-Hýdrı jetkizgen bir hadıste Paıǵambarymyzdyń (s.a.s.) uıańdyǵy shymyldyqtyń ishinde otyrǵan qyzdyń uıatynan da asyp túsetindigi aıtylady. Ardaqty paıǵambar (s.a.s.) uıalatyn bolsa, dereý júzinen sol bilinip turatyn kórinedi[2]. Paıǵambardyń osy haq jolyn ózderine ustanym etken babalarymyz da bul uıat atty kórkem qasıetti urpaǵynyń boıyndaǵy ajyramas minez qalpyna keltirgen. Uıat – adam balasynyń ımanynyń qadirin arttyryp, júris-turysyna kórkemdik syılaıtyn jaqsy sıpattardyń biri hám biregeıi.

Uıat – jaqsylyqtyń negizi. Jamandyqty túp tamyrymen joq etetin de osy uıat. Sahaba Ánás jetkizgen bir hadıste paıǵambarymyz bylaı degen:

«Uıat pen ıman tyǵyz baılanysta. Eger uıat ketse, ekinshisi de birge ketedi»,  – dep uıattan ajyraǵan kisiniń ımannan qol úzetinin jetkizgen.

Osyndaı paıǵambar ónegelerin ózderine aınymas ustanym etken qazaq halqy «Paıda oılama – ar oıla» dep, uıattyń qanshalyqty qymbat dúnıe ekendigin dóp basyp kórsetken.

Ábý Hýraıra jetkizgen hadıste Paıǵambarymyz (sallallahý áleıhı ýásállám):

 «Iman alpys nemese jetpis tarmaqtan turady. Eń abzaly – «láá ıláháıllalla (Alladan basqa qudaı joq)» dep aıtý. Eń tómengi dárejesi jolda jatqan kedergini alyp tastaý. Uıat ta – ımannyń bir tarmaǵy»[3],  dep uıatty ımannyń bir bóligi retinde kórsetken.

Uıatty Alla taǵaladan uıalý jáne adamdardan uıalý dep bólip qarastyrýǵa bolady. Abdýlla ıbn Masǵud bylaı degen: «Alla elshisi sallallahý áleıhı ýásállám: «Alla taǵaladan shynaıy túrde uıalyńdar» dedi. Sonda biz: «Ýa Rasýlalla! Allaǵa shúkir rasynda biz Alla taǵaladan uıalamyz» dedik. Sonda Paıǵambarymyz sallallahý áleıhı ýásállám: «Men ol uıatty aıtpaımyn, Alla taǵaladan shynaıy túrde uıalý – ol basyńdy jáne onyń qamtyǵan aǵzalaryn saqtandyrýyń. Asqazan men onyń aınalasyndaǵy aǵzalardy saqtandyrýyń. Ólim men joq bolýdy esińde ustaýyń, kim de kim aqyretti qalaǵan bolsa, onda myna dúnıeniń ádemiligin tárk etedi. Osy aıtylǵandardy jasaǵan adam ol Alladan shynaıy túrde uıalǵan bolady», – dedi»[4].

Bul jerdegi basyńdy saqta degeni – ardaqty basymyzdy Alladan basqaǵa sájdege qoımaý, basqalarǵa tákapparlyq tanytyp murnyn shúıirmeý, basymyzǵa tıiseli kóz, qulaq til sekildi aǵzalarymyzdy jaman áreketterden aýlaq ustap, taza júrý meńzelgen. Asqazandy saqtaý bolsa – Alla aram etken nárselerin iship-jeýden tyıylý. Aınalasyndaǵy aıaq-qol sekildi aǵzalardy da aram isterden aýlaqtatý. Ata babamyz qaı kezde qandaı da bir ádepsizdik baıqap qalsa: «Uıat bolady» dep bir-birin eskertip, qoǵamnyń uıatsyzdyqtyń kesirinen kúırep ketetindigin eskertip otyrǵan. Osyǵan qatysty Júsip Balasaǵun bylaı dep jyrlaıdy:

Pále-jala jolyn uıat kesedi,
Uıatsyzdyq erdiń emsiz keseli.
Ashyq minez, páktik, uıat, serik bop,
Jarasady qýanyshqa kórik bop.
Adal ar men aq kóńil de elener –
Eki jalǵan baqytyna bólener»[5].

Babamyz Júsip Balasaǵunnyń bul óleń joldary áıgili Islam ǵulamasy Ibn Hajar al Asqalanıdiń «Mýnabbıhatynda» aıtylǵan myna naqyl sózimen sáıkes keledi: «Tórt nárse jaqsy, alaıda odan jaqsy tórt nárse bar: Er kisiniń boıynda uıattyń bolýy jaqsy, al uıattyń áıelde bolýy odan da jaqsy. Ár adamnyń ádil bolýy jaqsy, al ádildiktiń basshylarda bolýy odan da jaqsy. Qart qarııanyń táýbe etkeni jaqsy, al jastar táýbe etse odan da jaqsy, baılardyń jomart bolǵany jaqsy, jomarttyqtyń kedeıdiń boıynan tabylýy odan da jaqsy»[6].

Ábý Bákir Kerderi babamyz ádepti qyz ben ádepsiz qyzdyń minez-qulqy týraly sóz etken kezde ar-uıattyń joǵary bolýyn qatań eskertip:

«Qyz bolýdan ne paıda?

Bolmasa sabyr, salmaǵy.

Qyzdardy kórkem kórsetken

Minezdiń synyq bolmaǵy.

Jigitterdi kórgende,

Jaltań-jaltań qarasa

Ketkendeı-aq almaǵy.

Onyń aty qyz emes,

Shaıtannyń ushqan qańbaǵy.

Ata-anadan asyly

Ulyqsatsyz júrmegen

Suramaǵan sózdi bilmegen.

Qyzdardyń osy sańlaǵy!»[7]degen.

Uly taýlar men keń dalany meken etken qazaq halqy tól tabıǵatyna tartyp týǵan aıbyndy, ór minezdi bolsa da, ar-ıbadan, uıat-ımannan eshqashan kóz jazbaǵan. Úlkender jasy kishige qamqorlyq kórsetip, jasy kishi jandar ózderinen úlken kisini kórgende júgirip baryp sálem berip, aldynan qııa ótpeıtin.

Al áıelder eshqashan er adamnyń jolyn kespeı, tipti, attaryn ataýdyń ózin ar sanap: «Jaqsy aǵa», «Myrza», «Erke bala» degen syndy attarmen ataıtyn. Munysyn qazaq bir sózben áıel kisilerdiń at tergeýi dep ataǵan. Bul da qazaq halqynyń dástúrine dendep ketken uıat atty uly qasıettiń kórinisi.

Tipti, «Janym – arymnyń sadaǵasy» dep oıly sózdiń astarynan-aq, halyqtyń qanshalyqty ar-namys pen uıat atty qasıetke qatal qaraıtynyn baǵamdaýǵa bolady. Al ar-uıattan bezgen adamdardy aıamaı synap hám osylaı jasaý arqyly urpaqtaryna úlgi-ónege kórsetý maqsatynda: «Ólimnen uıat kúshti», «Uıalmaǵan buıyrmaǵannan dámetedi», «Uıaty joqtyń ımany joq», «Uıatyn joǵaltqan adam – adam emes», «Beti búlk etpeıdi», «Uıatsyzdyń beti kónsharyq» degen sózdermen synaǵan.

Abaı óz zamanynyń ar-uıattan ada qalǵan adamdaryna qarata:

«Uıatsyz, arsyz, erinshek,
Kórseqyzar jalmaýyz.
Sorly qazaq sol úshin
Alty baqan alaýyz.
Ózin-ózi kúndeıdi,

Jaqynyn jalǵan mineıdi»[8],  – dep bereke-birliktiń túp negizi arly bolý, uıat atty asyl qasıetti joǵaltyp almaýda jatqanyn jetkizedi.

Qazaq halqynyń ádettegi turmys-saltynda «Kórisken jerde sálemdespeý – uıat», «Úlken adamǵa turyp oryn bermeý – uıat», «Erli-zaıyptylardyń kisi kózinshe kúreńqabaq bolyp otyrýy – uıat», «Kisi kózinshe balaǵa jekirý – uıat»… degen daǵdyly tyıym sózderi uıattyń árqashan jaqsylyq ákeletinin hám tálim-tárbıeniń negizgi tirekteriniń biri ekenin bildiredi.

Qazaq halqynyń salt-dástúri men Islam dinin bite qaınastyra halyqqa usynýdy murat etken Hakim Abaı óziniń 36-shy qarasózinde: «Uıat kimde bolsa – ıman sonda. Uıat – ımannyń bir múshesi. Olaı bolsa bilmek kerek, uıat ózi qandaı nárse?» dep aldymen uıat týrasynda tanym-túsinikti qalyptastyryp alýǵa múmkindik jasap, tereńnen tartyp ǵylymı analız jasaýǵa tyrysady.

«Bir uıat bar – nadannyń uıaty, jas bala sóz aıtýdan uıalǵan sekildi, jaqsy adamnyń aldyna jazyqsyz-aq ánsheıin baryp jolyǵysýdan uıalǵan sekildi. Ne sharıǵatqa teris, ne aqylǵa teris jazyǵy joq bolsa da, nadandyqtan boıyn keristendirip, sheshilmegendik qylyp, uıalmas nárseden uıalǵan mundaı uıat shyn uıalý emes – aqymaqtyq, jamandyq»[9], – deıdi.

Qandaı da bir kisiniń sanasynda ımanmen qýattalmaǵan, shynaıy uıatpen shiderlenbegen álsizdik bolsa, uıalmas nárseden uıalyp, Abaı aıtqandaı jamannyń jaıyna tap keledi. Mundaı jandar uıalatyn jerde qymsynbaı kete beretindikten Abaı muny qazaqtyń dástúrine saı «nadannyń uıaty» degen.

Bolmasa áıgili Tóle bı babamyz on úsh jasynda tórelik aıtyp, eki rý arasyndaǵy daýdy sheshken kezde nadannyń uıatyn jasamaı, uıatqa oryn joq jerde jaǵdaıǵa baılanysty jaqsy sheshim qabyldaı bildi.

Abaısha aıtsaq: «Naǵyz uıat sharıǵatqa, aqylǵa, abyroıǵa teris qylyqtan týady». Mundaı uıat adamdar arasynda hám jalpy qoǵamda durys dep moıyndalǵan erejeler men qaǵıdalarǵa qaıshy kelip qalǵan jaǵdaıda týyndaıdy.

Mundaı uıat eki túrli bolady: «Onyń biri – ózińnen ondaı qylyq shyqpaı-aq, bir bóten adamnan shyqqanyn kórgende sen uıalyp ketesiń. Munyń sebebi sol, uıat isti qylǵan adamdy esirkegendikten bolady. «Iapyr-aı, myna baıǵusqa ne boldy, endi munyń ózi ne bolady?» degendeı bir nárse ishten rahym sekildi bolyp kelip, ózińdi qysyp, qyzartyp ketedi».

Sebebi, árbir jan júrgen jerinde qoǵamdyq qarym-qatynastan esh bosańsı almaıdy. Sondyqtan árkez qoǵamda keıbir kereǵar qylyqtarmen betpe-bet kelgende Abaıdyń aıtqanyndaı ishinen ózinen ózi uıalyp, bireýdiń qylyǵy úshin júzi qyzarady. Mundaı minez jaýapkershiligi joǵary qazaq ortasynan tabylady.

Árdaıym «Uıat – bettiń perdesi» degendi uran etken halqymyz «Ólimnen uıat kúshti» dep sanaıdy. Kelesi bir uıattyń túrin Abaı bylaı dep tarqatady: «Sondaı uıat, sharıǵatqa teris, aqylǵa, abuıyrly boıǵa teris, adamshylyqqa kesel qylyq, qateden, ıakı nápsige erip ǵapyldyqtan óz boıyńnan shyqqandyǵynan bolady. Mundaı uıat qylyq qylǵandyǵyńdy basqalar bilmese de, óz aqylyń, óz nysabyń ózińdi sókken soń, ishten uıat kelip, ózińe jaza tarttyrady. Kirerge jer taba almaı, kisi betine qaraı almaı birtúrli qysymǵa túsesiń. Mundaı uıaty kúshti adamdar uıqydan, tamaqtan qalatyny da bar, hatta ózin-ózi óltiretuǵyn kisi de bolady»[10], – deıdi.

Babamyz qazaq: «Ólimnen uıat kúshti» degende osyny meńzese kerek. Uıalý – aqyldy adamnyń isi, ádepti jannyń bilimdiligi men parasattylyǵynyń kórsetkishi. Demek, bizdiń babalarymyz Islam dininiń eń uly prıntsıpin, ıaǵnı, jamandyqtan jyraq turý qaǵıdasyn, «uıat» degen sózdiń aıasyna syıdyra túsingen.

Uıat bilimdi adamnyń boıynda kóbirek kórinis beredi. Bilimsiz jan mádenıetsiz bolatyny sekildi, ózimshil, tákappar bolǵandyqtan ózin uıattyń aýylynan aýlaq ustaıdy. Mundaı adamnyń aınalasynan bereke-birlik pen syı-qurmet kórý múmkin emes. Adam mundaı jaǵdaıdaǵa aqylsyzdyǵynan tap bolsa kerek.

Júsip Balasaǵun  óziniń «Qutty bilik» atty shyǵarmasynda bylaı deıdi:

«Aqyl qaıda bolsa – ulylyq tolady,

Bilim kimde – sol bilikti bolady».

Demek, uıat degen qasıetti ár nárseden joǵary qoıǵan halyq – óte bilimdi hám bilikti halyq. Halyqymyzdyń arasynda «Bilimdiniń beti jaryq, bilimsizdiń beti kónsharyq»[11] dep aıtylyp júrgen sózdiń arǵy jaǵynda uıalý, tekti bolý, ar-namysqa daq túsirmeý jatqandyǵy jasyryn emes.

Qazaq halqy Azııa jerinde qonystana otyryp, sol jerdiń janǵa jaıly, kóńilge jaǵymdy qońyrsalqyn tabıǵatyna telip «qoıdan qońyr» degen sıpatty ózine tańady. Bul – uıat pen uıańdyqty, ar men namysty óziniń boıyndaǵy ajyramas bóligindeı etkennen soń, «qoıdan qońyr» degen sımvoldyq sıpatty qadir tutqan ulttyń belgisi. Muny ult ereksheliginiń qasıeti retinde aıtyp tur.

Qazaqy qalyptan, dinmen qýattanǵan dástúrden ajyraı bastaǵan tusta halyq arasynda teris qylyqtar men unamsyz sátter kóbeıeri anyq. Munyń eń qorqynyshty tusy – salt-sanamyzǵa aınalyp ketken uıat atty altyn qazynamyzdan aırylý.

Júrektegi uıat sezimi kıim kııý, sóz sóıleý, qoǵamdaǵy júris-turys pen adamdar arasynda ózimizdi ustaýymyzdan kórinis tabady. Sondyqtan Alla Taǵala bergen nyǵmetterdiń eń kórkemi – uıat. Ardaqty paıǵambarmyz (s.a.s.) uıat týrasynda kóptegen eskertýleri men súıinshilerin bildirgen bir sózinde: «Uıat jaqsylyqtan basqa eshnárse ákelmeıdi» degen.

Demek, uıat – jaqsylyq ataýlyǵy jasalǵan alǵashqy qadam deýge negiz bar. Ǵalymdarymyz da osy maǵynany qýattaıtyn sózderinde «Kimniń júreginde qorqynysh pen uıat bolmasa, onda ol adamda jaqsylyq ta qalmaǵan eken» deıdi. Sonymen qatar, «Uıalý – adamnyń Alla Taǵalanyń jarııa jáne jasyryn jasalǵan ár isti biletindigin sezinip, óz ómirin soǵan qaraı retteýi, Onyń ózimen arasyndaǵy qarym-qatynasty basshylyqqa alyp ómir súrýi» dep te túsindirgen.

 

Alaý ÁDILBAEV

 

[1]ÁbýDáýit, Tırmızı, Báıhaqı.

[2]Imam Buharı «Mýhtasar Sahıhýl-Býharı». –Damask: «Dárýl-Mýstafa» baspasy, 2011.– 735-b.

[3]Ahmad ıbn Hanbal «Mýsnad», –Beırýt: «Dárýl Fıkr», –1991. 1-t.

[4]Ábý Dáýit «Sýnan». –Beırýt: «Dárýl Fıkr», 1992.

[5]«Babalar sózi» 1-t., –Astana: «Folıant» baspasy, 2004. –357-bet.

[6]Ahmad ıbn Alı ıbn Hajar ál-Asqalanı. Mýnabbıhat ala Istıǵdadı lı ıáýmıl maǵad. –Beırýt: «Dárýl Fıkr», 2000 . –27-bet,

[7] «Bes ǵasyrjyrlaıdy». – Almaty: Jalyn, 1989. 2- t.–573-b.

[8]Abaı Qunanbaıuly. Shyǵarmalarynyń eki tomdyq jınaǵy.–Almaty: Jazýshy, 2005. 1-t., – 62-b.

[9] Abaı Qunanbaıuly. Shyǵarmalarynyń eki tomdyq jınaǵy.  2-tom, –121-122-bb,–336-b.

[10]Abaı Qunanbaıuly. Shyǵarmalarynyń eki tomdyq jınaǵy, Otyz altynshy sóz.  2-tom, –121-122-bb., –336 bet.

[11] Keıkin J. Qazaq maqal-mátelderiniń Altyn kitaby.–Almaty: Arýna, 2014. –632-b.