Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń...

Baıaǵyda bir kisi oıshylǵa baryp: «Balam bir jasqa toldy. Tárbıesin qaı kezden bastaǵan durys?», – dep suraǵanda, álgi oıshyl: «Tárbıeni bir jylǵa keshiktiripsiz», – degen eken. Munan tárbıeniń sábı jaryq dúnıege kelgen sátten bastap qolǵa alynýy kerektigin baıqaımyz. Al dinimizde urpaq tárbıesi tipti odan da erte, jar tańdaýdan bastalady. Sebebi, Islam dininiń shańyraq qurýǵa baılanysty ustanymdaryna zer salsaq, shańyraqta dúnıe esigin ashatyn urpaqtyń da qamy aldyn ala oılastyrylyp qoıǵanyn ańǵarý qıyn emes. Ósken ortasynyń balaǵa mindetti túrde áser etetini aıtpasa da túsinikti. «Uıada ne kórse, ushqanda sony iletin» bala úshin áke-shesheniń árbir is-áreketi mańyzdy. Sondyqtan bolashaq qalyńdyq pen kúıeý bir-biriniń boıynan ımandylyqty, salıqalyqty (dinimiz talap etken asyl qasıetterdi) izdegeni jón. Alla Taǵala Quranda musylmandarǵa bylaı dep buıyrady:

«(Eı, musylmandar!) Múshrik (Allaǵa serik qosqan) áıelder ımanǵa kelmeıinshe olarmen úılenbeńder. Musylman kúń – saǵan unaǵan múshrik áıelden qaıyrly. (Eı, musylmandar! Qyzdaryńdy) múshrikterge olar ıman etpeıinshe qalyńdyqqa bermeńder. Musylman qul – saǵan unaǵan múshrik erden qaıyrly. Olar (múshrikter) senderdi tozaqtyń otyna shaqyrsa, Alla senderdi jannatyna jáne keshirimine bólenýge shaqyrady. Alla adamdarǵa ǵıbrat alsyn dep aıattaryn osylaı túsindiredi»[1].

Demek, adamzat ómirlik serik bolar jaryn tańdaýda eń birinshi onyń ımandylyq qasıetine mán berýi qajet. Quran aıatymen áspettelip, bizge jetken qasterli jar tańdaý uǵymynyń ımandylyqqa basa nazar aýdarýy adamzat baqyty úshin qanshalyqty mańyzdy ekenin kórsetedi.

Ónegeli ómirdiń jarqyn úlgisin adamzatqa tanytqan Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) da «Jar tańdaǵan jan áıeldiń tórt qasıetine kóńil bóledi: dúnıesi, tektiligi, ádemiligi jáne dindarlyǵy. Dindaryn tańdaǵan baqytqa keneledi»[2] deý arqyly bolashaq qol ustasqan júrek qalaýyńnyń ımandy bolýyn ósıet etken.

Kórgen jandy tamsandyrar syrtqy sulýlyq pen shalqyǵan dáýlet – qoldyń kiri sekildi ótkinshi dúnıe. Basty baılyq – rýhanııat baılyǵy, jan sulýlyǵy. Bul – haqtyń birligin tanyǵan ımannyń jemisi. Aıat pen hadısterde eń áýeli ıman máselesiniń aıtylýy – erteń dúnıege keler ımandy, parasatty izgi urpaqtyń máńgilik baqyty úshin dep túsinýimiz kerek.

Quran Kárim júregi ıman sáýlesimen nurlanǵan erli-zaıyptylar haqynda bylaı deıdi:

«Musylman er kisiler, musylman áıelder, múmın er kisiler, múmın áıelder, boıusynǵan er kisiler men boıusynǵan áıelder, shynshyl (shyn sózdi) er kisiler men shynshyl (shyn sózdi) áıelder, sabyrly er kisiler men sabyrly áıelder, kishipeıil er kisiler men kishipeıil áıelder, ar-uıatyn qorǵaıtyn er kisiler men ar-uıatyn qorǵaıtyn áıelder, oraza ustaıtyn er kisiler men oraza ustaıtyn áıelder, Allany kóp zikir etetin erler men áıelder, mine, olardy Alla tolyq keshiredi ári olarǵa úlken syı ázirleıdi»[3].

Iaǵnı, obal-saýapty biletin dinge berik ári Uly Jaratýshyǵa qulshylyq jasaıtyn erli-zaıyptylardyń tilegi men tirligi jarasyp, sózi men isi bir jerden shyǵyp, aırandaı uıyǵan otbasy bolady. Adamnyń aınaǵa qarap, ózin túzegeni sekildi, balalary da ata-anasynan ónege, ǵıbrat alyp, ımandy bolyp ósedi. Sebebi, ımandy áke-sheshe – kúná men qıyndyqqa sabyr tanytady, kúpirlikten boılaryn alys ustaıdy. Osylaısha ımandy otbasynyń ıláhı rýhanı qýaty bala-shaǵasyna da oń áserin tıgizedi. Allany qurmetteıtin, aqyretine alańdaıtyn, óz mindetin adal atqarýǵa tyrysatyn, ajaldy únemi qaperde ustaıtyn ata-ananyń balalary salmaqty, baısaldy, barlyq jaǵynan úlgili bolyp ósedi. Bireýdiń ala jibin attamaıdy. Aınalasyna udaıy meıirim shýaǵyn shashyp, oraza ustap, namaz oqıdy. Iaǵnı, Allahtan ámir bolǵan bes paryzdy ótep, haramnan boıyn aýlaq ustaıtyn áıel men er kisiniń qurǵan shańyraqtyń irgesi berik bolady. Qoǵamdy izgilikke bastaıtyn mundaı parasatty otbasynyń balalary men nemereleri de óz ultynyń barlyq qundylyqtaryn tereń ıgermek. Boıyna dini men dilin qatar sińirgen urpaqtyń rýhy da bıik bolmaq.

Qazaq «Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» deıdi. Osy máıekti sózde aıtylǵandaı, jar tańdaǵanda eń áýeli kórikke emes kórgendi jerden shyqqanyna kóńil bólgen abzal. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir hadısinde: «Qoqysta ósken qyzyl gúlge qyzyqpańdar!» – dep eskertedi. Mánisin suraǵan sahabalaryna: «Aıtpaǵym, nashar ortada ósken sulý áıel», – dep túsindiredi[4]. Haziret Omar (r.a.) hadısti tarqatyp: «Jaman ortada ósken sulý áıelden saqtanyńdar! Sebebi, odan týǵan bala negizge tartpaı qoımaıdy. Tekti, kórgendi jerdiń qyzyn tańdańdar! Sebebi, ol óziniń ákesine, kókesine, baýyrlaryna tartqan urpaqty dúnıege ákeledi», – degen.

Ata-babamyz da urpaǵyna kórgendi jerdiń qyzyn alýdy úgittep bylaı degen:
Jal-quıryǵy qaba dep,
Jabydan aıǵyr salmańyz.
Qalyńmaly arzan dep,
Jamannan qatyn almańyz.
Aıtqanymdy teksermeı,
Aldy-artyńdy tektemeı,
Jabydan aıǵyr salsańyz,
Jaýǵa miner at týmas.
Aqylymdy eskermeı,
Jamannan qatyn alsańyz,
Topqa túser ul týmas...
Jamannan – jaqsy týsa da,
Jaqsydan – jaman týsa da,
Tartpaı qoımas negizge. (Buqar jyraý)

Parasatty otbasy qurý – bolashaq oshaq ıesi men otaǵasyna da syn. Halqymyz erterekte er jigitterdi bylaısha synaǵan eken: «Kúıeý jigit bilim-biligi bar, sharýashylyqqa ıkemdi, epti bolýǵa tıis. Ata-babalarymyz «Paıǵambardyń súnnetin óteı alsań, úılen», – deıdi eken. Ol úshin at ústinen aýdarysý, jamby atý, sadaq tartý, shaýyp bara jatyp shuqanaqqa salynǵan zatty ilý, kúrestirý, otyn jarǵyzý, mal baqtyrý, dıqanshylyq, qonaq kútý, toı-tomalaqty ótkerý, óleń aıtý, mal soıý, pyshaq qaıraý, shalǵy, ketpen shyńdaý, t.b. sııaqty synaqtardan ótkizgen. Sóıtip, óz betterimen jandaryn baǵyp, úı bolyp kete alatyndaryna kózderin jetkizgen. Ustanymdyq jaǵynan, búgingi tańda da dál atalǵandardaı bolmasa da, sol sıpattas sharttar qoıýdyń qajettiligi artpasa, kemigen joq. Biraq buǵan ár túrli sebeptermen eleýsiz qalýdyń saldarynan keıbir jas jigitter otbasylyq ómir shyndyǵymen betpe-bet kelgende, osaldyq tanytyp, jańa kótergen shańyraqtaryn shaıqaltyp alyp júr»[5]. Demek, qalyńdyq ta jar tańdaý barysynda jigittiń boıynan naǵyz er-azamatqa tán qasıetterdi izdegeni jón.

Islam dininde ımandy, ıbaly jar tańdaý – eń áýelgi mindetterdiń biri.

Haziret Omar (r.a.) halıfa bolyp turǵan kezinde bir kisi kelip balasynyń qylyqtaryna kóńili tolmaıtynyn aıtady. Sóz tyńdamaı, qıt etse ózine qarsy keletinin sóz etedi. Halıfa balany shaqyrtyp, bunyń sebebin suraıdy. Bala: «Ýa, musylmandardyń ámirshisi, ákeniń bala aldynda eshqandaı mindeti joq pa?» – dep suraıdy. «Árıne, bar», – degen halıfa Omar ol mindetterdi bylaı dep tizbekteıdi: «Áke eń aldymen bolashaq urpaǵyna ary taza, minez-qulqy jaqsy ana tańdaýy kerek (ıaǵnı sondaı áıeldi jar etýi qajet). Sosyn balasyna jaqsy at qoıýy ári oǵan Quran Kárimdi úıretýi qajet». Muny estigen bala: «Endeshe, ákem bulardyń eshbirin de oryndaǵan emes. Maǵan ana retinde tańdaǵan áıeli májýsı (otqa tabynýshy), qoıǵan aty «tasbaqa» degen maǵynany beredi. Al Qurannan bir árip te úıretken emes», – deıdi. Sonda haziret Omar balanyń ákesine qarap: «Negizinde seniń ústińnen balań shaǵym jasaýy qajet eken. Balanyń aldyndaǵy paryzyńdy oryndamasań, bala da ákeniń aldyndaǵy óz mindetin oryndamasy anyq», – dep, kinániń ákede ekenin túsindirgen eken.

Mine, musylmandyqta dúnıege kelgen balanyń tárbıesi, shańyraq qurylmaı turyp oılastyrý qajettigi osydan. Islam otaý qurmaǵan bozbala men boıjetkenge ana ári áke retinde qarap, bolashaq bala tárbıesine qanshalyqty úles qosatynyna basa nazar aýdarady. Demek, qyz ben jigit qol ustasyp, otbasylyq ómirge qadam baspaı turyp, bir-biriniń boıynan osyndaı qasıetterdi izdestirýi kerek. Sebebi, urpaq tárbıesi er men áıeldiń úılenýge sheshim qabyldaǵan sátinen bastaý alady.

Qazirgi kezde kóptegen jastar osy bir ómirsheń máselege atústi qaraıdy. Tipti, kóshede, kafede, klýbta kezdesken kez kelgen bireýmen asyǵys otbasy quryp kete barady. Otbasy máselesine jan-jaqty qarap, tájirıbesi bar kisilerdiń pikirine qulaq asqan jón. Keıde sezimge berilip úılenýden baqyt kútken otbasy oba jaıpap, oırany shyqqan tamuqqa aınalýy múmkin. Dindar degen keıbir kisilerdiń ózi osy máselege kelgende orasholaqtyq tanytyp, keıbir jaıttardy eskermeı shalys basyp jatady. Ondaıda otbasynyń berekesi qashyp, yryń-jyryńnan kóz ashpaıdy. Urys-keris te úzilmeıdi. Óıtkeni, otaǵasynyń dindarlyǵy áıeline, al áıeliniki erine unamaı yrdý-dyrdý kúı keshedi. Mundaı jaǵdaıda erli-zaıyptylar til tabysa almaı, ekeýi eki bólek álemde ómir súredi.

Kúıeýi dindar, áıeli dinnen habarsyz (nemese kerisinshe) otbasynda eki túrli kitap, eki túrli gazet oqylady, eki túrli áńgime aıtylady. Áıeli bir nárseni qalasa, ony kúıeýi jaqtyrmaıdy. Áıeli dinı zańdylyqtardy, ımandy, tárbıeni aıtsa, kúıeýi ony janjalǵa aınaldyrady. Mundaı súreńsiz ómirdi ómir deýge kele me, kelmeı me, onyń tóreligin siz aıtyńyz.

Qudaıberdi Baǵashar

1. «Baqara» súresi, 221-aıat.
2. Buharı, Nıkah 15; Ábý Daýyd, Nıkah 2; Násaı, Nıkah, 13; Ibnı Májá, Nıkah, 6.
3. «Ahzab» súresi, 35-aıat.
4. Qarı, Sh. Aınýl-ılm. 1/234.
5. U. Asylov, J. Nusqabaıuly, Ádeptaný, 218-b.