URPAǴYNA ULY QAZYNA QALDYRǴAN - MÁShHÚR JÚSIP KÓPEIULY
Babalar murasyn jınaýǵa búkil ómirin arnap, ony kóziniń qarashyǵyndaı saqtap, óskeleń urpaqqa mura etip qaldyrǵan tulǵalardyń biri – Máshhúr Júsip Kópeıuly. Ol Baıanaýyl óńirinde 1858 jyly dúnıege kelgen. Jasynan tilge sheshendigi, alǵyrlyǵy, zerektigimen tanylǵan. Bala Júsiptiń osy qabiletin baıqaǵan ataqty bolys Musa Shormanuly «Máshhúr» degen atty qosyp beredi. Sodan keıin «Máshhúr Júsip» atanady. Ol 15 jasyna deıin Kamaraddın hazirettiń medresesinde bilim aldy. Kamaraddın haziret bolsa, Abaıdyń da ustazy ekeni belgili. Máshekeń keıin Buharada bilim alyp, arab, parsy tilderin jetik meńgeredi.
Máshhúr Júsip ómirin sóz jınaýǵa, keıingige sóz jazyp qaldyrýǵa arnady. Ol el arasynda aıtylyp júrgen handardyń, bılerdiń, sheshenderdiń sózderin jınaqtap, aýyz ádebıetiniń nebir úlgilerin hatqa jazyp qaldyrdy. Sóz óneriniń, sheshendiktiń mańyzyn jete túsindi. Sondyqtan da óz jazbasynda «qandaı sáýletti saraılar bolsyn, qandaı symbatty, ıa keskindi sýretter bolsyn, qandaı ádemi án, kúı bolsyn, sózben sóılep, sýrettep kórsetýge bolady. Bul ózge ónerdiń qolynan kelmeıdi» dedi. Osy turǵydan kelgende onyń qazaq ádebıetine qosqan úlesi zor.
Aqyndyq sheberligin asyl dinimizdiń qundylyqtaryn nasıhattaýǵa arnaǵan Máshhúr Júsip sharıǵattyń sharttaryn halyqqa óleńmen jetkizdi. Keıde ótkir sózimen keıbir shala saýatty dindarlardyń isin synap ta otyrdy. Sonymen qatar, Qurandaǵy qıssalar men Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) úlgi-ónege sózderin jyr-dastanǵa aınaldyryp, urpaǵyna ýaǵyzdady. Mysaly, «bes paryz» dep atalatyn óleńinde ıslamnyń negizgi bes tiregin aıtady.
Jigitter, «Óner aldy – ǵylym-bilim» –
Degen jan, qulaǵyń sal Islam dinin.
Óz erkiń ózińde bop turǵan shaqta,
Kúniń ótpeı tirlikte saıra, tilim!
Bes nárse bizge buıryq bir Alladan,
Yqylaspen qylý kerek bilgen adam.
Ketpeıdi kún týǵanda kózi jastan,
Dúnıede beıpil bosqa kúlgen adam.
Islamnyń bes paryzy: bireýi – ıman,
Tappaıdy bul beseýin dúnıe jıǵan.
Yqtııat, shyn nıetpen jumys qylyp,
Erlerdi aıt Qudaı úshin janyn qıǵan.
Aýzyńda bolsyn daıym Qudaı sózi,
Taımasyn qararlyqtan kóńil kózi.
«Bir!» – dep, «bar!» dep – ılaný – bizge paryz,
Ǵalamǵa on segiz myń patsha Ózi.
Ekinshi, namaz eken – bizge paryz,
Aıtpasaq bilmegenge bizge qaryz.
Nápsini qurban qylyp baýyzdasaq,
Qudaıǵa jetedi eken sonda ǵaryz.
Úshinshi, bizge paryz – shahrı ramazan,
Bu daǵy bir qarýyń jetse qazań.
Umytpaı, bir kún qastan qaza bolsa,
Alpys kún káfarat, bar, osy – sazań.
Tórtinshi, bizge paryz – zeket maldan,
Bul pále tosatuǵyn ár qamaldan.
Júrmeıdi zeketińe qabyl bolyp,
Aqsaq, soqyr, typ-tıpyl quıryq-jaldan.
Minezi ujmaqylyq – jeti túrli:
Beregen, shynshyl bolyp keler formy.
Jáne de qoly ashyq, namazy kóp,
– dep aıtty – anyq ujmaq onyń orny.
Bireýi bes paryzdyń – qajy barý,
Bul jolǵa mal men jandy birge salý.
Shaqyrǵan bir Allanyń ol jerine,
Baılarǵa qıyn eken barmaı qalý.
Munda musylmannyń bes paryzynyń bar ekenin baıandap qana qoımaı, sony berik ustaný kerektigin ósıet etedi. Islamnyń alǵashqy ári negizgi sharty – ıman keltirý, «Lá ıláhá Ilallah, Mýhammadýr rasýlallah» dep kálıma aıtý. Iaǵnı, qulshylyq qylýǵa, járdem suraýǵa, bar muqtajdyǵymyzdy tileýge laıyqty jalǵyz Alla ǵana, Muhammed onyń quly ári elshisi ekenine kýálik etý. Máshhúr Júsip bul óleńinde Allany «bar» jáne «bir» dep sený kerektigine erekshe toqtalyp tur. Bur týraly basqa óleńinde de keltirgen.
Bir Alla – serigi joq, jalǵyz Ózi,
Onyń joq ata-ana, uǵly-qyzy.
Týmaıdy, ózi eshkimnen týylmady,
Osylaı «Qul hýa Alla» Quran sózi.
Bul «yqylas» súresiniń tápsiri ispettes. Adamzat balasyna kelgen kúlli paıǵambarlar «Alladan basqaǵa sıynýǵa laıyqty eshkim joq» dep Allanyń birligin aıtqan bolsa, Máshhúr de sony jyrǵa qosyp otyr.
Pendesi bir Qudaıdy tanymaı ma,
Kúnáǵa ǵapý surap, nalymaı ma?
Pendeden pende alǵanmen ne bolady,
Jarylqap berse Qudaı, jarymaı ma?!
Bul shýmaǵynda árbir pende Rabbysyn tanyp, odan kúnálaryna jarylqaý tileý kerek dese, sońǵy eki jolynda tilekti tek Alladan suraý kerektigin aıtady. Bir sózben aıtqanda, halqymyzdyń sanasyna sińisti bolǵan «adamnan suraǵannyń eki kózi shyǵady, Alladan suraǵannyń eki búıiri shyǵady» degen naqylyn jetkizip tur.
Máshhúr Júsip qanshama qıssa-dastandy jatqa soǵatyn, tap bermede taýyp aıtatyn qabileti kúshti bolǵan. Qyzyl tilge júırik ári danalyq oıdyń keni deýge bolady.
