TERIS AǴYMNYŃ KELEŃSIZDIGI

Halqymyzdyń 70 paıyzǵa jýyǵy musylman dininiń ókilderi. Din ustanýǵa erkindik berilgeli 30 jyldan astam ýaqyt ótti. Alaıda alǵashqy jyldary musylmandyq dinniń durys baǵyt-baǵdaryn biletinder qatary sırek edi.

Sol jyldary bilim izde­gen otandastarymyz Túrkııa, My­syr, Saýd Arabııa koroldigi sekildi elderdegi dinı joǵary oqý oryndaryna kóptep ke­te bastady. Olardyń aldy 2000-jyl­­darǵa qaraı oqýyn tá­mam­­dap, elge qaıta oraldy. Mine, osy ýaqyttan bastap qa­zaq da­lasynda destrýktıvti di­nı aǵym ókilderi paıda boldy.

Óıtkeni bul azamattardyń basym kópshiligi arabtyń ne tú­riktiń dinin emes, jat dás­tú­rin jáne teris pıǵyldy aǵym­dardyń qate pikirlerin (hýjra) úırenip keldi. Iaǵnı olardyń deni mázhab ustan­baıtyn edi nemese arab ti­lin, qurandy jáne hadısti bil­gen adam mázhabqa muqtaj emes de­gen pikirmen oraldy. Sal­darynan «sáláfızm» jáne «ýahabızm» syndy mázhab­syz dinı ustanymdaǵy aǵym­dar paıda bolsa, Túrkııa Res­pýb­­lıkasynan kelgender ara­syn­da jamaǵatshyl jastar kóbeıdi. Osylaısha, qoǵamda din ustanýshy azamattar arasynda toptyq tartys bastalyp ketti.

Qazaq qoǵamynyń dástúri men salty, ádeti men ustanymy, dili men tili, ulttyq urany men qoǵamdyq túsinigi Ábý Hanı­fa mázhabyna negizdelgen. Alaı­da mázhab ustanbaıtyn aza­mattar osynyń barlyǵyn joqqa shyǵaryp, jat túsinikti tereń sińirip, dindi arnaıy oqý oryndarynan emes, hýjralardan úırenip, dinniń ǵylymı túsiniginen góri, damyǵan myna zamanda fýndamentalıstik túsinikke basa nazar aýdardy. Dinniń ómirsheńdigin moıyn­daǵysy kelmegen bul azamattar din ustanýshy adamnyń túsinigi men amalyna noqta salǵysy keledi.

Sonyń biri – ultty moıyndamaý. «Biz tek musylmanbyz» deýdiń astarynda dinı emes, saıası pikirdiń baryn aıta alamyz. Alaıda Qurannyń «Hýjýrat» súresiniń 13-aıatynda: «Sondaı-aq senderdi bir-birińmen tanysyp, ta­bysýlaryń úshin san alýan ulystar men rýlarǵa ból­­dik» degen aıatty joqqa shy­­ǵa­ryp, jergilikti ulttyń na­­my­­sy men ustanymdaryn men­­sin­beı, ózderin joǵary sa­naı otyryp, qoǵam arasynda irit­ki salý arqyly elimizde din­­niń turaqtylyǵy men ómir­sheń­digine kedergi keltirip otyr. Ul­tyn moıyndamaǵan adam tili­ne, dástúrine jáne ota­ny­na qurmeti men qasteri bolmaıtynyn umytpaǵanymyz abzal.

Ekinshiden, mázhabty moıyndamaý. Mázhab degenimiz – dinı ustanymdy júıelegen mektepterdiń ataýy. Mázhab ımamdary men ıslam ǵalymda­ry dindi jan-jaqty zerttep, zer­delep, qaǵaz betine túsi­rip, dinniń burmalanýy men jan­saq pikirlerden qorǵaǵan. Mázhabty moıyndamaımyn deý – ıslam ǵulamalaryn moıyndamaý degen sóz. Al ıslam ǵulamalaryn moıyndamaı­tyn bolsaq, Quran men hadısti árkim óz betinshe joramaldaı­tyn bolamyz. Bul birlik usta­nym qaǵıdasy joıylyp, din­niń buzylýyna alyp kele­di. Mázhab – birtutastyq pen beı­­bitshiliktiń kepili. Al máz­hab­syzdyq bolsa turaq­syzdyq pen alaýyzdyqtyń belgisi. Elimizde Qazaqstan musylmandary dinı basqar­masy tarapynan nasıhattalyp kele jatqan «Ábý Hanıfa» mázhaby – bizdiń dinimiz ben dilimizdiń kepili.

Qoǵamdaǵy taǵy bir keleń­sizdik – ózgelerdi «ká­pir» dep aıyptaý. Kápir dep sha­rı­ǵatta «Islam dinin qabyl­da­maǵan» adamǵa aıtylady. Iaǵ­nı musylman emes degen sóz. Ókinishke qaraı, teris aǵym ókilderi bireýdi kápir deı otyryp, onyń jany, ma­ly men aryna qol salýdy «adal» dep biledi. Ony kúná dep eseptemeıdi. Mundaı áreket Paıǵambarymyz Mu­ham­med (s.ǵ.s.) ben onyń sahaba­larynyń dáýirinde bolmaǵan. Alaıda búgingi teris senimde júrgen azamattar ony tilimen aıtyp, áreketimen kórsetip júr. Bul – qoǵamǵa tóngen úlken qaýip. Tipti olar namaz oqymaıtyndardy da kápir dep aıyptap, onyń ishinde óz týys­tarymen baılanysyn úzip, qoǵam ishinde dúrdarazdyq týdyryp jatyr. Ákem, sheshem nemese baýyrym namaz oqymaıdy dep olarmen aralas­paı qoıǵandar jeterlik.

Mundaı túsinikte júrgen azamattar qazaq qoǵamy men dástúrine, dili men dini­ne, usta­nymy men ádet-ǵuryp­taryna jáne otanyna qııanat etetini barshaǵa aıan. Jaratqan Alla elimiz ben jerimizdi búlikten saqtasyn.

Isataı BERDALIEV,

Astana qalasy «Dinderdi zertteý» ortalyǵynyń

teolog mamany, PhD