SOPYLYQ JOLDY USTANÝ ShART PA?
Tasaýýf nemese sopylyq termıni tildik turǵydan birneshe maǵynany bildiredi. Solardyń birine toqtalaıyq.
1) «Sýýf» – jún degendi bildiredi. Iaǵnı Islamnyń alǵashqy kezeńinde keıbir taqýa musylmandar Allanyń meıirimine bólený úshin dúnıeden alshaqtap, ústerine júnnen toqylǵan kıim kıgen.
2) «Sýffa» – «Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) meshitindegi kedeı musylmandardyń turatyn orny» degendi bildiredi, ıaǵnı sopylyq joldy ustanýshy «sýffa ıeleri» jáne olarǵa ilesýshiler.
3) «Sofaa» – «taza» degendi bildiredi. Iaǵnı kúná jasaýdan boıyn aýlaq ustap, rýhanı tazalyqqa daǵdylandyrady.
4) «Soff» – «saptalý» degendi bildiredi. Iaǵnı olar ynta-yqylasymen ári qulshylyqtarymen ózgelerge qaraǵanda alǵashqy saptan tabylatyn edi.
Jalpy dinimizde sopylyq degenimiz rýhanı ishki jan dúnıeniń talaptaryna jaýap beretin bilim retinde qalyptasqan.
Sopylyq – ejelden qazaqtyń dini men dástúrinde qasterli sanalatyn dinı-rýhanı uǵym. Ol dinı termın retinde Jaratýshyny taný ári Oǵan jaqyn bolý maqsatynda nápsini tárbıeleıtin, minez-qulyqty kórkeıtetin, adamnyń ishki jan dúnıesin rýhanı kemeldenýge jeteleıtin jol nemese metodologııany bildiredi. Jalpy bul uǵymnyń maǵynalaryn bir aýyz sózben túsindirip jetkizý múmkin emes. Sondyqtan ár zamannyń musylman ǵalymdary bul uǵymǵa ártúrli túsinikteme bergen.
Sopylyq – Allanyń raqymyna jaqyndaýdy úıretetin, adamnyń ishki jan-dúnıesin kúnádan tazartyp, barlyq artyqshylyqty boıǵa sińirýdi úıretetin rýhanı ilim.
Islamnyń kóptegen ǵulamalary Hasan Basrı, Imam Ǵazalı, Ibn Arabı, Jalalýddın Rýmı, Shamsýddın Hafız, Ganjaýı, Nızamı, Saǵdı, Ábýl Hasan Rýdakı, Ábýl Qasym Fırdaýsı, Ábý Álı ıbn Sına, Júsip Balasaǵunı, Mahmut Qashqarı, Ahmet Iassaýı, t.b. sopylyq baǵytynyń beldi ókilderi bolǵan. Ásirese, Iassaýıdiń qyzmeti jalpy adamzattyq rýhanııat áleminde óshpes iz qaldyrǵan dep aıtýǵa bolady.
Rasynda, sopylyq – Táńir aldynda tize búgip, qatesin uǵyp, táýbaǵa kelip, Abaı atamyz aıtqandaı, «yntaly júrek, shyn kóńilmen» egilip, Jaratqanǵa jalbarynyp, Qudaıǵa qulshylyq qylý. Mine, sol úshin sopylyq joldy ustaný ońaı emes. Sondyqtan bolsa kerek, Ábýbákir Kerderi bylaı dedi:
Sopylyq degen – aýyr jol,
Ustap júrse – táýir jol.
Sopylyqty izdeseń,
Oqyǵan kóp ǵalym bol.
Ábýbákir Kerderi osy óleńinde sopylyq jolǵa túsý úshin zahır ilimin, Quran men hadısti jáne sharıǵat negizderin jetik meńgergen ǵalym bolý kerek ekenin erekshe eskertedi.
Kemel adam, Abaısha aıtqanda, «tolyq adam – óziniń qasıetine, qalyby men negizine meılinshe jaqyndaǵan asyl adam. Ol – kisilikke jat qylyqtardan ábden arylyp tazarǵan, ishki jan dúnıesi aǵaryp, rýhanı qasıetke ıe bolǵan adam». Uly Abaı kemel adamnyń sıpattary retinde syddyq, káram, ǵaqyldy kórsetedi. Munda syddyq – ádiletpen, káram – shapaǵatpen, ǵaqyl ǵylymmen astasyp ketedi. Tipti Shákárim qajy Qudaıberdiulynyń shyǵarmalarynda da sopylyq sarynmen úndestigi aıqyn kórinedi. Mysaly:
Ólimniń haq ekenin kórseń de,
Ólmesteı omyraýlap shatasyń.
Tozaqtyń baryn bilip júrseń de,
Kúnáǵa áliń kelse batasyń.
***
Bilgenimdi jazýshy em,
Bekem býyp belimdi.
Minin taýyp qazýshy em,
Túzetpek bop elimdi.
Sopylyq Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) zamanynda ereje-tásilderi bekitilgen jeke ǵylym retinde qalyptaspaǵan bolatyn. Sebebi buǵan ol ýaqytta qajettilik joq edi. Islam dini kelgen alǵashqy ǵasyrlardyń adamdary Alla elshisiniń zamanyna jaqyn bolǵandyqtan, júregin bir Allaǵa arnaǵan, dúnıeniń qyzyǵyna aldanbaǵan shynaıy taqýa jandar bolǵan. Sondyqtan olarǵa arnaıy júıelengen tárbıe erejeleriniń qajeti joq edi. Keıinnen ýaqyt óte kele sopylardy Islam dinine jańalyq (bıdǵat) engizýshiler jáne shırk jasaýshylar dep sanaıtyn toptar paıda boldy. Bul toptaǵylar men sopylar arasynda daý-damaı shyǵyp, musylmandar arasynda talas-tartys, túsinispeýshilik týyndady.
Jalpy sopylyq týraly aıtqanda, Quran men súnnettiń jolyn ustanatyn taza sopylyq jáne shynaıy sopylyqtan adasqan (sopylyqtyń atyn jamylǵan) aǵymdar dep ekige bólip qarastyrǵan jón. Sopylyqtaǵy dúnıeni tárk etý, ómir tirshiliginen (úılený, urpaq súıý, bala-shaǵany baǵý, ózińe qajetti ǵana dúnıe-múlik jınaý t.b.) múldem baz keshýdi emes, tek júrek tárbıesine qatysty dúnıequmarlyqqa salynyp ketpeýdi bildiredi. Aqyrettiń ýaıymyna salynyp, dúnıedegi tirshiligińdi, adal kásip atqarýdy, otbasyńdy asyraýdy, halyqqa qyzmet etýdi jáne osy dúnıedegi nesibeńdi múldem umytýǵa Islamda ruqsat joq.
Eń alǵash sopylyq IH-H ǵasyrlarda Taıaý jáne Orta Shyǵys Azııa elderinde, Soltústik Afrıkada keńinen taraldy. Ortalyq Azııada sopylyq tarıqattar HII-HVII ǵasyrlar aralyǵynda paıda bolǵan. Máýerannahr aımaǵynda, Buhara, Túrkistan qalalary sopylyq iliminiń túrki, parsy tildes halyqtardyń arasynda taralýynda óte erekshe ról atqardy.
Sopylyq kóne zamandardan keledi. Sopylyq nanymy boıynsha, adamnyń sezimderi rýhanı tárbıege muqtaj, sondyqtan sezim men nápsini jattyqtyrý qajet deıdi. Sopylyqtyń taqýalyqqa, táýbege, nápsi tárbıesine shaqyratynyna eshbir daý joq. Óıtkeni sopylyqtaǵy amaldardyń barlyǵy da Islamda bar. Islam dini bul isterdi quptap, amal etýge shaqyrady. Alaıda sol kóne zamandardyń ózinde sopylyqtyń atyn jamylǵan adasqan aǵymdar boldy. Qazirgi ýaqytta da mundaı aǵymdar kezdesedi. Adasqan sopylyq baǵyttyń ókilderiniń keıbireýi árýaqtarǵa syıynsa, endi bireýleri sıqyrlyq jáne sáýegeılik jolǵa túsken. Biz, ıaǵnı Orta Azııa jáne Qazaqstan musylmandary fıqh (amal) iliminde ımam Aǵzam Ábý Hanıfa mázhabynda, aqıda (senim) iliminde ımam Matýrıdı ustanymynda, ahlaq (tarıqat) iliminde Naqshbandııa jolyndamyz. Bir sózben aıtqanda, ony «áhli súnnet ýál jamaǵat» dep ataıdy.
Qazirgi tańda kóptegen adamdardyń sopylyq joldy ustanyp, úlken qatelikterge jol berip jatqany aqıda jáne fıqh ilimin úırenbegendikten týyndap otyr dep bilemiz. Sopylyq degen ataý keıinnen shyqqanymen, sharıǵat derekkózderinde áý bastan bar. Alaıda aqıdany, sharıǵatty bilmeı turyp sopylyqty ustaný adasýǵa ákelip soqtyrýy múmkin.
Estaı AITÝǴANULY
