ShYNAIY MUSYLMAN – ÁDEBIMEN TANYLǴAN ADAM

Elimizde din máselesi qoǵamda jıi talqylanatyn ta­qyryptardyń biri. Búginde qoǵamda pátýa ja­saı­­­tyndar da kóbeıgen. Halyq keıde neniń du­rys, neniń bu­rys ekenin ajyrata almaı jatady. Din týra­­ly pá­týa aıtý, sheshim shyǵarý dinı ǵulamalar men ǵa­­­lym­­dardyń isi. Osy oraı­da dintanýshy, tarıh ǵylym­da­ry­nyń doktory, profes­sor ASYLBEK IZBAIYROVTAN din salasyndaǵy ózekti máse­leler týraly suraǵan edik.  

– Bizdiń qoǵamda musyl­man­­dyqty kıimmen ólsheý ba­sym. Bul qanshalyqty du­rys?

– Bul suraq ekijaqty máse­le­ni qozǵaıdy. Birinshisi, ıslam dini óz ishinde ártúrli tarmaqtarǵa bó­linedi. Sonyń ishinde qatty ket­ken tarmaq – takfır jama­ǵa­ty. Olar ózderin ǵana musylman, bas­qalardy kápir sanaıdy. Bul úkim­di namaz oqymaıtyn adam­dar­ǵa shyǵarady. Ózderiniń jal­ǵan senimderi arqyly musylman­dardy adastyryp, ózderinen bas­qa musylmandardy adasqan dep aıyptaıdy. Bul – ıslamdaǵy ıman jáne amal máselesi. Iaǵnı, ıman etken musylman óziniń mu­sylmandyǵyn amalmen dáleldep, kórsetýi kerek. Máselen,  namaz oqy­­maıtyn adamdardy kápir dep, áıel­der oramal taǵý kerek dese, en­di biri saqaldy súnnet deıdi, keı­bireýler ýájip (paryz ben sún­nettiń arasyndaǵy amal) deı­di. Osylaısha, aýqymy keń ıslam­dy tar sheńberge salady. Bul aı­na­­lyp kelgende adamdy syrtqy kel­­betine qarap baǵalaý. 

Ekinshi másele de kúrdelirek. Óıt­­keni dindi kıimmen ólsheý tú­sinigi memleket tarapynan da bar. Oramal taǵatyn qyzdardy mek­tep­ke qabyldamaý, jumysqa al­maý, saqaldylarǵa nemquraıly qa­raý qoǵamda ıslamofobııanyń ósýi­ne alyp keldi de musylman­dar­dy memleket tarapynan qys­paq­qa túsirdi. Sondyqtan musyl­man­dyqty kıimmen ólsheý tek tak­fırshilerge qatysty emes, mem­leket turǵysynan da kórinis taýyp otyr. 

Jalpy, musylmanshyldyqty na­mazdyń shenberinde ǵana qa­ras­tyrý óte tar uǵym. Musylman de­­ge­ni­miz – bilikti dáriger, talant­ty ınjener, bilimdi muǵalim. Shy­naıy musylman ol – tár­bıe­si­men, ádebimen tanylǵan jaqsy adam. Mine, bizge osyndaı uǵym­dar­dy damytyp musylmandar ishin­de, jalpy halyqtyń sana­syn­da turaqtandyrý kerek. Sonda mem­leket úlken jetistikterge qol jet­kizedi. 

– Al dál qazirgi jaǵdaıda dindi memle­ket­ti, ultty uıystyrýshy kúsh retinde qoldana alamyz ba?

– Biz ıslam dininiń ǵasyrlar boıy kele jat­qan senim jáne adamnyń ishki sezimderi men suraqtaryna jaýap beretin úlken kúsh eke­nin umytpaýymyz kerek. Oǵan bir ǵana dá­lel, álem elderinde musylmandar sanynyń jyl saıyn artyp otyrǵany. Dinimiz búkil adam­zattyń kókeıindegi «Ómirdiń máni nede?», «Adam­nyń ómiri osy dúnıemen bite me?» degen syn­dy máńgilik suraqtarǵa jaýap beredi. Is­lam – bul úlken senim, rýhanı kúsh. Sondyqtan mem­leket dinniń osy áleýetin túsinip, ózi ıge­rip, memlekettik saıasatta jasampazdyq, kons­trýktıvtik baǵytta paıdalanýy kerek. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda, bul úlken poten­tsıal­dy paıdalanatyn basqa kúshter taby­la­dy. Ol kúshter destrýktıvtik baǵytqa alyp ket­ýi múmkin. Bizge ıslam degende kóp jaǵdaı­da Aýǵanstandy aıta beredi. Nege dindi memle­k­et­tiń durys maqsatyna paıdalanyp otyrǵan BAÁ-ni, Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab elderin, Túr­kııa, Malaızııa, Sıngapýrdy aıtpasqa? Má­selen, Malaızııa musylmanshyldyqty óz­de­rine saı, laıyqtap jasap aldy. Olar «Had­harı» ıslam dep dinniń ıntellektýaldyq, ór­kenıettik negizderine basymdyq bere oty­ryp halqyn tárbıelep jatyr. Mundaı tá­jirı­beni Túrkııadan da kórip otyrmyz. Túrik eli musylmanshyldyqty neosmandyq ıdeologııa boıynsha halyqty biriktirýshi, kon­solıdatsııalyq kúsh retinde qoldanyp otyr. Bizge de osyndaı halyqaralyq tájirı­belerden úlgi alý kerek. 

Kezinde tarıhı Turan jeri, qazaq dala­syn­da ózindik dástúrli ortaazııalyq ıslam dinı mektebi boldy. Sol mekteptiń negizinde ımam ás-Syǵanaqı, Nasafı, Margınanı, at-Tara­zı syndy kóptegen ǵalym tanymal bol­dy. Ortalyq Azııa dinı mektebiniń tamyry búginde ózbekterde jaqsy saqtalǵan. Bul óz­bek halqynyń búgingi jetistigine sebep bolyp otyr. Dástúrli ıslam dinı mektebinde bilim alý­dyń birinshi sharty – tárbıe máselesi. Mu­ny ádep deımiz. Men Buqara, Samarqandaǵy med­reselerdi zerttegen kezde ózbekterdiń ádep máselesine úlken mán bergenin baıqadym. Son­da júrgende maǵan úlken bir ǵalymnyń oqı­ǵasyn aıtyp berdi. Ol 28 jyl medresede oqy­ǵan kezde 26 jyl boıy ustazynyń qasyn­da júrip sonyń jaqsy qasıetterin boıyna sińir­gen, ıaǵnı tek qana ádepti úırengen. Usta­zy­nyń ádebin boıyna sińirip bolǵannan keıin 2 jylda bilim ıgerip, arab álemine ataq­­­ty ǵalym bolady. Qoryta aıtqanda, eger alǵan bilimiń ádebińe saı kelmese, tárbıeń bol­masa, ol bilim saǵan zııan bolýy múmkin. Mi­ne, bizdiń qoǵamda búginde osy ádep máselesi óte ózekti bolyp otyr. Sebebi biz ata-baba­myz­dan kele jatqan dástúrli dinı mekte­bimiz­di joǵaltyp, baǵytymyzdan adasyp qaldyq. Tyǵyryqtan shyǵýdyń bir joly – dástúrli, tarıhı jolymyzdy qaıta jańǵyrtý.

– Al dástúrli, tarıhı jolymyzdy qaı­ta jańǵyrtý qalaı júrgizilýi kerek? 

– Ortaazııalyq dinı mektebi týraly zert­teýge arnaıy Ózbekstanǵa bardyq. Bu­qara, Samarqan, Qoqan qalalarynda bolyp, eski medreseleriniń bilim júıesin zerttep kel­gen edik. Bizde tarıhı jolymyzdy qaıta jań­ǵyrtýǵa qajetti quraldyń bári qoly­myz­da bar. Tek pılottyq joba retinde elimizdegi med­reselerdiń bir-ekeýine engizip, bir jylda qan­daı nátıje bergenine qaraý kerek. Men úl­ken nátıjelerge qol jetkizetimizge senim­di­min. Óıtkeni tarıhta tarı­hı túrkistandyq ıslam dinı mektebi ózi­niń qalyptasqan bilim, tárbıe berý júıe­simen tanylǵan. Sondyqtan durys bilim berý protsesi óte mańyzdy. Máselen, Reseı osy ba­ǵyt­ta Bolgar ıslam akademııasyn ashty. Ózbekstanda ıslam baǵyty boıynsha birneshe ınstıtýt, ýnıversıtet, mektep bar. Mysaly, Tashkent ıslam ınstıtýty, Samarqanda Hadıs ilim mektebi, Marǵulanda Fıqh ilim mektebi t.b. Iaǵnı, ózbekter bul baǵytty qoldaryna alyp, júıege engizip, nátıjesin kórip otyr. Olar ádep dińgeginen aırylmaı, osynyń bá­rin saqtaı aldy. Osy bizge qazir aýadaı qajet. 

Kezinde Seljuq memleketi kóterilip, Abas­­sıd halıfatyn qaıtadan jańart­­qan kezde eń birinshi ózindik bilim berý júıesin, ıdeologııasyn qolǵa aldy. Bas ýázir Nı­zam ál-Múlik búkil memleket boıynsha Nı­zamııa medrese-mektepterin ashyp, úlken mem­lekettik saıasat júrgizdi. Biz osynyń kóri­nisin qazir Túrik memleketinen kórip otyr­myz. Túrkııada ımam-hatıb mektepteri ashyl­dy. Memlekettik mektepter de bar, biraq dinı bilim alam degenderge de múmkindik berdi. Osy­laısha, mundaı mektepter memlekettik saıasatty júrgizýde úlken ról atqaryp otyr. 

– Elimizde jyl saıyn tamyz aıynda mektepterde oramal taǵý máselesi sóz bo­la­dy? Bul máseleni sheshýdiń joly bar ma?

– Eger mektepterde oramal taǵýǵa ruqsat etil­mese, olar oqıtyn jeke menshik mektep ashý­ǵa jol berilmese, biraq bilim alý talap etil­se, adamda qandaı tańdaý qalady? Birinshi nusqa – elden kóship ketý, ekinshisi – kórshi eldiń mektepterinde onlaın oqý. Bul másele musyl­man emes elderde sál jumsaqtaý sheshi­le­di. Olar bir esikti japqanymen, ekinshi esik­ti ashady, dindi tunshyqtyrmaıdy. Biz bir jap­qanda barlyq esikti jabamyz. Ózimizdiń musylman azamattardy qoldan áleýmettik getto jasap otyrmyz. 

Jalpy, barlyq esikti jaýyp tastaý – óte qate pozıtsııa. Bir ǵana mysal, Olım­pıada chempıony Eldos Smetovtiń namaz oqy­ǵany, Aslanbektiń jeńilisten soń «Alla­nyń qalaýy» degen sózi bizdiń qoǵamda qatty talqylandy. Ózbekstannyń boksshylar ko­man­dasy tolyǵymen namaz oqıdy. Eldostyń aıtqan sózin ózbekstandyq boksshy Bahadúr Jalolov ta aıtty. «Men qansha kóp jattyq­sam ­da, jekpe-jek aldynda eń birinshi taǵdyr­lar­dy sheshýshi Allanyń qoldaýyna, odan soń anamnyń duǵasyna senemin!», – dedi ol. Osy sózine birde-bir ózbek qarsy sóz aıtpady, halyq úlken ádeptiń úlgisin kórsetti. 

Qoǵamdy mynaý táńirshil, mynaý ıslam­shyl dep ártúrli toptarǵa bólip tastaý qaýipti. Memleket tek retteýshi rólin atqarýy ke­rek. Mundaı protsesterde memleket eshqan­daı tarapty jaqtamaıdy, al qazirgi pozıtsııa­dan qaraıtyn bolsaq, bizdiń memleket sýbekt retinde dinı qarym-qatynastarǵa kirisip otyr. Qoǵamdy birneshe tarmaqqa bólip jatqanyn, keıbir sheneýnikter belgili bir taraptarǵa kúsh berip, qoldap jatqanyn baıqaımyz. Biraq munyń túbi jaqsylyqqa aparmaıdy jáne bul memleketshildik pozıtsııa emes. Bul – keńes ókimeti saıasatynyń jemisi. Iaǵnı, keńestik kezeńnen qalǵan tyıym salý, shekteý tásili búginde jaramsyz, eskirgen. Bizge aǵartýshylyq, ıdeologııalyq baǵytta jumys isteý kerek. 

– Qazaqstan – Konstıtýtsııa boıynsha zaıyrly memleket. Azamattardyń bári teń quqyly, alaıda oramal tartatyn oqýshylardyń mektepke barmaýy olardyń jáne ata-analarynyń quqyǵyn shekteý emes pe? Bul zaıyrlylyq prıntsıpine qarama-qaıshy emes pe? 

– Bizde bul jerde zaıyrlylyq prıntsıpin durys túsinbeýden kóp másele týyndap otyr. Zaıyrlylyq degenimiz – memlekettiń barlyq dinı aǵym men baǵyttarǵa birdeı qaraýy jáne memleket aldynda barlyq azamattardyń teń quqyqty bolýy. Oryssha aıtqanda «Ravnopravıe vseh grajdan bez ısklıýchenıı ı ravnoýdalennost ot vseh relıgıoznyh napravlenıı».

Zaıyrly qoǵam osy eki prıntsıpti nazarda ustaıdy. Biz osy eki prıntsıpti de buzyp jatyrmyz. Birinshi, barlyq aǵymdarǵa birdeı qaraý degendi belgili bir toptarǵa qoldaý bildirý arqyly buzdyq. Mysaly, dástúrli hanafı jolyndamyz dep alyp, basqa taraptardy qoldaımyz. Iá, memleket óziniń dástúrli, tarıhı jolyn qorǵap, dáriptep, ony ár azamattyń sanasyna jetkize bilýi kerek. Ótkende Shymkenttegi meshitte namaz ústinde bolǵan óreskel oqıǵa osy jumystyń aqsap turǵanyn kórsetti. Mundaı jumystardy júrgizýde bilimdi ma­mandardy tartý kerek. Ekinshi, teńquqyq­tyq prıntsıpin qoldanǵanda «svetskıı» emes «sovetskıı» bolyp ketemiz. Zaıyrlylyq – eshqan­daı ıdeologııa emes. Ol – memleketti bas­qarý júıesi, prıntsıpi. Al biz zaıyrlylyq­ty ıdeologııa qylamyz. Onyń ishine «sovets­kıı» ustanymyn tyqpalaımyz. Osylaısha, ıdeo­logııa qylý arqyly teńquqyqtyq prın­tsıpin buzyp otyrmyz. «Meniń aldyma oramal taq­qan áıel kelse, maǵan onyń oramaly kerek pe, álde úlken maman bolǵany kerek pe?» degen suraqqa qanshalyqty jaýap bere alamyz, sol mańyzdy. Bizdiń qoǵam da, memleket te adam­nyń kásibı deńgeıi, qabileti emes, hıdjabyna qaraımyz. Qanshalyqty úlken maman bolsa da eger ol kisi hıdjab kıse, ol adamdy hıdja­by úshin jumysqa almaımyz. Mine, teńquqyq­tyq prıntsıpin taǵy buzyp otyrmyz. Bizge ishki dúnıesi emes, syrtqy kelbeti mańyzdy bolyp tur.

Kez kelgen memleket úshin eń aldymen aza­mattarynyń zańdy syılaǵany, ba­ǵynǵany mańyzdy. Eger musylman zańǵa ba­ǵynsa, eshkimniń quqyǵyn buzbasa, onda onyń Allaǵa qalaı senetini, qandaı kıim kıe­tini bizge mańyzdy bolmaýy kerek. Bizge mańyz­dysy Ekstremızm, terrorızmge qatysy joq­tyǵy, qazaqılyǵy, dástúrin saqtaǵan, mem­leketke tolyq baǵynǵan adam bolýy. Al Alla­ǵa degen ishki senimi – jeke máselesi. 

– Oramal taǵýǵa ruqsat bergen jaǵ­daı­da ózge din ókilderi de óz quqyqtaryn talap etýi múmkin ǵoı? 

– Ózge din ókilderi de mektepke óz dini pa­ryz etken kıimmen keledi dep qorqýdyń qa­jeti joq. Óıtkeni hrıstıandardyń talap eter­likteı dúnıesi, talaı tarıhı kezeńdi ót­kennen keıin qalǵan joq, múmkin, moınyna krest taǵar, basqa másele týyndaıdy dep oı­la­maımyn. 

– Oramal máselesinde sheteldik tá­jirı­­beden alarymyz bar ma? 

– Ádette, biz Eýropa elderin standart re­tin­de qarastyramyz ǵoı. Batys álemi adam­nyń kásibı qabiletin, adamı qasıetterin jo­ǵary baǵalaıdy. Ústindegi kıimine emes, adam­nyń ishki mazmunyna mán beredi. Biz osy­ny túsinip, qabyldamasaq, artqa ketken arba­nyń dóńgelegi keri syrǵı beredi. Al musylman ádebin, dástúrin saqtaǵan ózbek aǵaıyndar oq boıy ozyp ketti, kórip otyrmyz. Keńestik bas­­qarý júıesiniń sarqynshaǵynan aıryl­maıyn­sha, oń ózgeris bolmaıdy, máseleniń bas­qa sheshimi tabylmaıdy. Egemen­digimizge sýbektıvtilik retinde qarap, rýhanı keńistigimizdi baıytpaıynsha, tyıym salý syn­dy keńestik saıası bıliktiń quralyn joı­maıyn­sha, osy ketkenimiz ketken. Osyny álde­qashan túsingen batys elderi musyl­man­darǵa dinı kózqarasyn, musylmanshylyǵyn saq­taǵany úshin shekteýler qoımaıdy. Eń bas­tysy adamnyń ishki mazmuny. Zaıyrlylyq de­gen osy. 

Suhbattasqan
Araılym JOLDASBEKQYZY