ShÁKIRIMNIŃ ÚSh ANYǴY

"Bul qazaqtan maqsuty bıik-alys,

Tap basatyn sózine qulaq salys.

«Qazaq» dep jekeleme, «adamzat» de

Ol kisiniń pikirimen bolsań tanys.

 

Demeńiz tymaq kıgen bir jaı qazaq,

Kıgen kıim, júrisi, túrine qarap.

Nadandar ony ólsheıtin ólsheýiń joq

Aýlaq júr, bile almaısyń jaı shamalap!" –

Sultanmahmut

Shákárim anyq degendi izgilik turǵysynan qarastyrǵan. Onyń ShopengaýErdi synǵa alýynyń da mánisi osynda.

Adam izgilik úshin Jaratylǵan, olaı bolsa, onyń oıy, túsinigi, dúnıetanymy ANYQ bolýy kerek. Bul qıynnyń qıyny, adamzat kúni búginge deıin, ıaǵnı HHI ǵasyrda ǵumyr keship otyryp anyq degendi anyqtaı almaı adasýda. Ókinishti. Biraq, jaǵdaı solaı.

Al, tolyq adam (aqyl qaraýyndaǵy adam) barsha adamǵa Baq izdeıdi. Bul hakim Abaıdyń «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep» aıtqan ósıetinen órbigen – ıdeıa.

«Úsh anyq» osylaı bastalǵan.

***

Shákárim «Úsh anyq» eńbeginde mynandaı másele qoıǵan: «Tirshilik týraly adam arasynda kópten beri aıtylyp kele jatqan eki túrli jol bar.

Biri, dene ólse de, jan joǵalmaıdy, ólgennen soń da bul tirshilikke, tipti uqsamaıtyn bir túrli ómir bar. Sondyqtan jalǵyz ǵana dúnıe tirshiliginiń qamyn oılamaı, sol sońǵy ómirde jaqsy bolýdyń qamyn qylý kerek deıdi. Muny aqıret – ólgennen sońǵy ómir joly deıdi». (Shákárim. 2-tom. 79 b.)

***

«Meniń oıymsha, osy eki joldyń qaısysy anyq ekenin tabý aqyly saý adamǵa qatty mindet» (ol da sonda).

***

Birinshi joldaǵylar deıdi Shákárim «... álemdegi barsha nárseler qaıdan bar bolǵan, muny kim jaratqan degen adamdardyń oıynan shyqqan. Nege deseń, adamnyń aqyly ony oılamaı tura almaıdy jáne adam jańa bir nárse kórse, muny kim jasaǵan, bul nege kerek demeı qoımaıdy. Sondyqtan Jaratýshyny izdep árkim ár túrli oı júrgizgen.

***

Ekinshi joldaǵylar «... bilip jaratqan ıe de joq, ólgennen soń ómir de joq» - deýshiler. Olar osy oılaryn «... barlyq álem neden bar boldy» degenmen shuǵyldanǵan. Mılet oıshyly Fales bar álemniń negizi sý degen. Odan keıingiler Shákárimniń aıtýynsha, túp negiz tórt nárse degen: ot, sý, topyraq, aýa, odan ári Shákárim kóne zaman bilgirleri: Epıkýr men Demokrıtter týraly aıtqan. Ol túp negiz «evropasha atom dep atap, arabsha madda dep ataǵan» (ol da sonda 80 b.).

Ekinshi jolǵa qatysty Shákárim aıtqandaryn jınaqtap, búgingi ǵylymı leksıkaǵa salsaq, muny materıalıstik-ateıstik jol deımiz. Fılosofııa oqýlyqtarynda Mılet materıalısteri: Fales, Anaksımandr, Anaksımen degender aıtylady.

Materıalıstik kózqarastardy synaı kelip, Shákárim baıaǵy Epıkýr, Demokrıtterdiń sózderi 17-18-19 júz jyldary jańǵyryp, 19 júz jyldyqta ómir súrgen Charlz Darvın men Gregor Iogann Mendel qaıtalap, 16 júz jyldaǵy Nıkolaı Kopernık, ertedegi Pıfagordy qaıta jańǵyrtyp otyrǵan joq pa dep suraq qoıyp, Shákárim sonda jańalyǵymyz qaısy deıdi. Osy oıdy ol, poEzııa tiline salyp bylaı degen:

Ánshi, kúıshi ketse-daǵy,

                   Án men kúı baıaǵy.

                   Olar ózi ótse-daǵy,

                   Qaldy bórki, taıaǵy.

***

Shákárim aıtqandaı kimniń oıy ne ekenin bilý úshin «anyq» degenge toqtalaıyq.

Nege Shákárim eńbegin «Úsh anyq» dep ataǵan. Sonda «anyq» degenimiz ne?

HIH ǵasyrdyń aıaq sheninde dúnıe ózdiginen, jaratýshy ıe joq degen jol tuıyqqa tireldi. Sol kezde pozıtıvızm degen aǵym paıda boldy.

         Onyń qalyptasýy negizinen Frantsýz Ogıýst Kontqa qatysty aıtylady, ol metafızıkany synǵa alǵan. Ol kezde metafızıka dep fılosofııany aıtatyn. Kont pozıtıvıstik túıinderdi alty ǵylymnan: matematıka, astronomııa, fızıka, hımııa, bıologııa jáne sotsıologııadan tapty. Pozıtıvızm keıinirek taram-taram bolyp búgingi kúnge deıin jetken. Shákárim osy pozıtıvızm aǵymymen tanys.

Shákárim aıtady: «1797 jyly týyp, 1857 jyly ólgen Ogıýst Kont pozıtıvızm (shyn anyq) degen bir jol shyǵardy. Onyń qorytyndysy mynaý: kózimiz kórip, ózge sezimimizben ábden anyqtalmaǵan hám jaralys joly fızıka ǵylymymen tekserilip, shyndyǵyna kózimiz jetpegen nársege áýre bolmaıyq degen».

Shákárim pozıtıvızmdi qazaqshaǵa «anyq» dep aýdarǵan. Utymdy aýdarma. Sonda ne anyq?

***

Anyq degen jol tańdaý. Adamzat adamdar júretin jolda ma? Pozıtıvıster adamzattyń adasýyn aıtýda. Ózderin anyq jol kórsetýshiler dep túsingen syńaıly. Sondyqtan olar «anyqty» bilýshilermiz degen. Shákárim bul oımen kelispeıdi. Ol «Qaı joldasyń, aıtshy sen?» – dep bastalatyn óleńinde «Ómir degen – uıqy ǵoı, tús kórgizbeı qoıa ma?» – degen.

***

Shákárim zamanyndaǵy fılosof, oıshyl, danyshpan degenderdiń dúnıe týraly aıtqandary buldyrlaı berdi. Túsinikti-aý degenderdi teristep túsiniksizdikke aınaldyra bastaǵan fılosoftar qalyptasty. Aqyl senbeıtin sózder kóbeıdi. Osy jaǵdaıda pozıtıvızm aǵymy qoǵamdyq talqyǵa túse bastady. Onyń obektıvtik negizi Batys Eýropada naryq jáne naryqtyq qatynastar nyǵaıa bastaýynda edi. Naryqqa dereksiz fılosofııanyń qajeti shamaly. Amerıka Qurama Shtattary óńirinde pozıtıvızmniń ózge túri «pragmatızm» ómirge kelip, kúsh aldy.

Qara sózben jazǵan «Úsh anyq» tolymdy, maǵynasy tereń shyǵarma. Qazaq ǵylymynda mundaı shyǵarma Shákárimge deıin jazylmaǵan. Árıne, esimizge hakim Abaıdyń qara sózderi, ásirese otyz segizinshi sózi oralady. Shákárimniń «Úsh anyǵynyń» ereksheligi, ol ózi ǵumyr keship otyrǵan zamandaǵy ǵylymnyń, tehnıkanyń, fılosofııanyń, dinı, ózge de qoǵamdyq ǵylymǵa qatysty ilim, teorııa, jańalyq derekterdi jáne ırratsıonaldyq: spırıtızm, telepatııa t.b. sol kezde jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtar sııaqty qaptaǵan aqparattardy talqyǵa salǵan. Osylardyń anyq qanyǵyna tolyqqandy sholý jasaǵan.

***

Shákárim eki nársege súıengen, biri ustazy Abaı danalyǵyna, ekinshisi óziniń ómirden kórip-bilgen ómirlik tájirıbesi  jáne oqyǵan túıgenderi.         Shákárim neniń anyq-qanyq ekenin aıyrý úshin oqyǵan, bilgen, kórgenin, estigenin synǵa salady.

Birinshi syn. Fılosof, oıshyl, danyshpandar Qudaı bar ma? Jan bar ma – degenge anyq jaýap taba almaǵan.

Ekinshi syn. Joǵaryda aıtylǵandardyń shataq oılaryn aqylǵa salǵan. Shataq oılar ol zamanda da, bu zamanda da kóp. Aqyn aıtady, men kerektisin ǵana alam, qate, jalǵan aıtylǵandardy synǵa alady.

Úshinshi syn. Psıhologııany «Jan syry» dep ataýǵa qarsy. Bul keremet pikir. Psıhologııa Jan týraly pán emes. Shákárim syny búgingi kúni de pármendi. Psıhologııany ústirt túsinetinder ǵana, ony «Jan syry» deıdi. Qazir de keıbireýler solaı deýde. Ondaılardy Shákárim «Oraısyz oılap adasqandar» degen. Adasqandardy taný degen erekshe bilimdi qajet etpek.

Tórtinshi syn. Shákárim: «Túzettim dindi shalystan» deıdi. Shalysyp júrgender: tápsirshiler, dinshilder, sopylar.

***

Minsizdik Jaratýshy sıpaty. Adamdardyń shataq oı aıtýy, adasýy jáne ózgelerdi adastyrýdy ilim jasap, dindi shalystyrýy bári-bári adamnyń mindi bolýynan.

Shákárim bolsa, «saý aqyl – meniń ımanym»  dep kónbeıdi. Solaı-aq bolsyn, biraq, ózi aıtqandaı: «Tamam dertten saý aqyl – meniń synshym, myń aıtyp uqtyra alman deımin saǵan».

***

         Shákárim «Úsh anyqta» saıasat jaǵyna barmaı-aq anyqtyń ǵylymdyq, dúnıetanymdyq, fálsapalyq máselelerine taldaý jasaǵan. Shákárim ǵylymǵa arqa súıegen. Ol zamanda atom bólinip, ǵylym, tehnıka jańalyqtary qaýyrt shyǵa bastaǵan kez. Naryq jáne naryqtyq qatynastar óris ala bastaǵan. Naryqqa ǵylymı jańalyq, tehnologııa qajet. Iaǵnı, oılaý júıesi de naryqqa saı bolýy tabıǵı úılesimdik. Osy halge oraı, Batys Eýropada pozıtıvıstik ıdeıalar óris ala bastady. Qazaqshalap aıtsaq, olar anyq ıdeıalar, biraq dúnıetanymdyq jaǵy qalaı bolmaq degenge Shákárim jaýap izdep, anyq degen tek fızıkalyq nárseler emes, anyq degen oı anyǵy degen.

Sol zamanda «halyq jaýlary» degenderdiń deni saý aqyldyń adamdary. Kirshiksiz saý aqyldyń kommýnısterge qajeti joq. Olardyń aqyly kirlegen. Olar noqtaly oıdyń jetegine ergender – adasýshylar. Shákárim osy máseleniń dúnıetanymdyq negizderin izdegen.  Sondaǵy toqtaǵany - úsh anyq.

Birinshi anyq: Jaratýshy bilimi. Shákárim máseleni munymen aıaqtamaıdy. Ol Jaratylystyń mazmuny týraly aıtqan.

Alla taǵala – absolıýt. Negizinde «taǵala» degen absolıýt degen maǵyna beredi. Shákárim Absolıýtti ólshenbeıtin, ólsheýi joq nárse degen.

Shákárim birinshi anyq Absolıýt – Jaratýshy degenmen oıyn aıaqtamaǵan. Ol Absolıýtti – sýbstantsııa dese, onyń aktsıdentsııalaryn atap ótken, olar: ólsheýsiz Qudiret ony ǵylym tilinde  – ontologııa deýge bolar;

Ólsheýsiz bilim (Alla taǵala bilimi bizge beımálim), ony ǵylym tilinde gnoseologııa deńiz.

– Ólsheýsiz sheberlik, ony ǵylym tilinde garmonııa deńiz. Hakim Abaıdyń «Bezendirgen jer júzin Táńirim sheber» degeni osy jaǵdaıǵa saıady.

Qoryta aıtsaq, birinshi anyq – Absolıýt. Jaratýshy (Alla taǵala).

Absolıýtti – sýbstantsııa desek, onyń aktsıdentsııalary:

– ólsheýsiz qudiret

– ólsheýsiz bilim

– ólsheýsiz sheberlik

Demek, birinshi anyq Jaratýshynyń bilimi, qudireti, sheberligi. Bul úsheýiniń ólsheýi joq, olar Absolıýttiń aktsıdentsııalary.

Budan keıin Shákárim jannyń máńgiligi degen ıman máselesine tireldi. Bul - Shákárimniń aıtýynsha, ekinshi anyq. «Men ólmekke taǵdyr joq, áýel bastan»  dep hakim Abaı da aıtqan.

Aqyl men jan ­– men ózim, tán – meniki,

         «Meni» men «menikiniń» maǵynasy – eki.

         «Men» ólmekke taǵdyr joq áýel bastan,

         «Meniki» ólse ólsin, oǵan beki.

Osydan ári Shákárim úshinshi anyqqa aýysady.

Úshinshi anyqty jannyń eki dúnıege  azyǵy bolatyn  Ar bilimi desek, artyq emes. Muqııat oqyǵan  adamǵa «Úsh anyqta» Ar bilimi týraly aıtylyp otyrǵany  belgili bolmaq. Birinshi anyq - Alla taǵalanyń alǵashqy bilimi (Alla taǵala bilimi)  bolsa, ekinshi anyq - jannyń máńgiligi týraly paıym, úshinshi anyq – ar bilimi. Shákárimniń aıtýynsha, ar, ojdan – eki dúnıege birdeı.

***

Shákárimniń úsh anyǵy musylmandyq  jolǵa bastamaq. Ol adamzatty baýyr etetin izgilik joly. Osy joldy qabyldaǵandar adasa ma, álde adamzatty týra jolǵa sala ma?

Ol úshin Alla taǵalanyń bilimin anyq deý, jannyń máńgiligin  moıyndaý jáne onyń eki dúnıedegi azyǵy - Ar bilimin  úırený.

Bul ár zııalynyń  kóńil qalaýyna usynylatyn Shákárimniń paıymdaýy.

 

Ǵarıfolla ESIM,

akademık, jazýshy