«Saýdager» sóziniń syry
El aýzynda saýdager jaıly «Saýdagerde ıman joq, aryn satady, Ótirikshide ıman joq, janyn satady», sondaı-aq «Saýdager ajaryn satady» degen sóz bar. Demek, aryn jáne ajaryn saýdaǵa salyp, paıda tabý ımandylyqqa jatpaıdy. Árıne, kópke topyraq shashý qııanat. Halyq aıyptaǵan saýdager – jurtty aldaıtyn satýshy. Kisi aqysyna qol salatyn saýdager. Maqaldyń da aıtpaǵy sol bolsa kerek.
Mine, sondyqtan ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Amanatshyl jáne shynshyl saýdager paıǵambarlar, syddyqtar jáne sheıittermen birge»[1], – dep aıtqan. Iaǵnı, saýdager óz kásibin adal jasaýmen qoǵamnyń áleýmettik damýyna ózindik úlesin qosady. Kerisinshe, jurt asa muqtaj taýardyń baǵasyn kóterip jiberse nemese sapasy tómen zattardy qymbat etip satsa, áleýmettik ádiletsizdikke jol ashady. Sondyqtan, arabtar saýdager (arab tilinde – tajır) sózi kásip ıesiniń beınesin tanytady dep aıtady. Arab tilinde saýdager tórt áripten turady, ol: tá, alıf, jım jáne ro áripterinen quralǵan «tajır» sózi. Ár árip saýdagerge qoıylǵan qatań talap ispetti. Tá áripi – taqýalyq, alıf áripi – amanatshyldyq, jım áripi – júrekti jáne ro áripi – rahım (meıirimdi) uǵymyn bildiredi. Olaı bolsa, saýdamen aınalysýǵa bel býǵan kisi osy qasıetterdi kásibiniń basty ustanymyna aınaldyrýy kerek. Rasynda, meıirimdi, amanatshyl, taqýa ári júrekti saýdager taýarynyń kemshiligin jasyrmaıdy. Muqtaj kisige baǵasyn tómendetip, túsirip beredi. Qaryz alǵan kisige keńshilik jasap, bereshek qaryz ýaqytyn uzartady.
Mundaı qasıeti bar kásip ıesiniń dúkenine satyp alýshylar aǵylyp keledi. Demek, saýdager óziniń ımandylyǵy arqyly adamdarǵa qajetti taýardan da kóbirek bir dúnıe usynady. Onyń usynatyn basty taýary – adamgershilik pen ımandylyq. Máselen, sahabalar men tabıǵınder jáne olardan keıingi býyndar teńiz asyp saýda-sattyq jasady. Jat jerlik hám dini bólek halyq musylmandardyń adaldyǵyna tánti bop, lek-legimen Islam dinin qabyldady. Rasynda, sózi men is-áreketi úılesken musylman saýdagerler jat jurttyń júregin baýrap alǵan edi. Imany bar saýdager taýarynyń kemshiligin jasyryp satpaıdy. Satyp alýshynyń tájirıbesizdigin paıdalanyp, arzan zatty qymbatqa saýdalamaıdy.
Árıne, saýda – bereketti kásip. Eń bastysy, taýaryn ótirik maqtap satpasa, ýádesin buzbasa jáne qııanat jasamasa bolǵany. Saýda – eń jaqsy kásipterdiń biri. Áz paıǵambardyń (s.ǵ.s.) «Amanatshyl jáne shynshyl saýdager paıǵambarlar, syddyqtar jáne sheıittermen birge»[2] degen sózi altynmen jazýǵa laıyqty. Ardaqty paıǵambarymyzdan (s.ǵ.s.) bastap, kóptegen sahabalar saýda-sattyqpen aınalysqan. Alaıda, saýdamen aınalysýdyń da belgili bir erejeleri bar. Kezinde, halıfa Omar bın Hattab (r.a.): «Bizdiń bazarda din boıynsha saýda-sattyq talaptaryn úırenbegen kisi saýdamen aınalyspasyn»[3], – degen eken. Óıtkeni, tabys kóziniń eń oljaly túri – saýda-sattyq. Alaıda, mol tabysqa jetý úshin jurttyń aqysyn jeý – eń úlken kúnániń biri.
Demek, saýda jasaý barysynda kisiniń ala jibin attap ketpeý úshin saýdanyń erejesi men qyr-syryn úıretip baryp kirisý kerek.
Qýat Erǵalıuly
