RÝHANI DAǴDARYSQA JOL BERMEÝ
Biz rýhanı daǵdarysqa kirýden aldyn, rýhanı baılyq jaıly túsinip alsaq. Rýhanı baılyq degenimiz – adamı jaratylysymyzǵa saı qasıetterimizdi saqtaı otyryp, Allanyń razylyǵyna qol jetkizý.
Alla Taǵala qasıetti Quranda adamnyń jaratylysy jaıynda: «Rasynda Biz adamzat balasyn eń kórkem beınede jarattyq...», - deıdi («Tın» súresi, 4-aıat). Shynynda adamzat balasy aqyl-oı, sana-sezim, paıym-parasat turǵysynan erekshe qabiletke ıe etip jaratylǵan. Osyndaı súıispenshilikpen jaratylǵan pendeniń ımanyn bekemdep, qulshylyqqa degen qulshynysyn arttyryp, adamgershilikke tán ıgi qasıetterin kemeldendire túsý úshin «Qasas» súresiniń 77-aıatynda: «Allanyń saǵan bergen dáýletimen aqyret jurtyn izde jáne dúnıedegi nesibeńdi de umytpa. Alla saǵan jaqsylyq jasaǵandaı sen de jaqsylyq iste, sondaı-aq jer-júzinde búlik jasama! Alla buzaqylardy jaqsy kórmeıdi», - degen. Pendeniń jaqsylyǵy Allaǵa boıusynýdan bastalady. Al, boıusyný - ıman keltirý, buıyrǵan amaldaryn oryndaý, barlyq tyıym salǵan nárselerden aýlaq bolý, izgi amaldardy arttyrý arqyly júzege asady. Rasynda, rýhanı baı adam bolý úshin eń áýeli tolyq ıman kerek. Abaı atamyz: «Árbir aqyldy adamǵa ıman paryz, árbir ımandy adamǵa ǵıbadat paryz», - degen. Demek, musylman adam taǵat-ǵıbadat jasaý arqyly rýhyn, jan-dúnıesin baıytady. Tula boıyna joǵary adamgershilik (danalyq, kóregendik, shynshyldyq, sabyrlylyq, baýyrmal, jumsaqtyq, kishipeıildilik, jomarttyq, eńbekqor, qanaǵatshyl, adaldyq syndy) qasıetterin ornyqtyryp, rýhanı turǵydan tolyǵady. Rýhanı qazynasy mol adamnan tek jaqsylyq kútýge bolady. Buny batyr babalarymyzdan, bı sheshenderimizden, aqyn-jyraýlarymyz ben zııalylarymyzdyń árbirinen kórýimizge bolady. Mysaly, «Bes arystyń» biri Shákárim Qudaıberdiuly «Adamnan artyq jándik jaralmaǵan» degen óleńinde adam men ıtti salystyra otyryp ıttiń óz ıesin qappaıtynyna kelip, adamnyń ıtten de jaman ekeninen shoshynýy. Adam boıyndaǵy san aılanyń jaqsylyqqa emes, jamandyqqa jumsalýyna renjip:
«Adamnyń aıýannan aılasy mol,
Qıt etse qııanatqa qoıady qol.
Meıirim, ynsap, aq peıil, adal eńbek, -
Bul tórteýin kim qylsa, shyn adam sol»,
- degen túıin jasaýy túsingen adamǵa jetkilikti emes pe? Kemeldikke jetip kópshilikke úlgi-ónege bolarlyq mundaı adamdy ortaǵasyrlyq ǵalymdarymyz «ál-ınsan ál-kámıl» ıaǵnı «kemel, tolyq nemese jetilgen adam» - dep ataǵan. Aıat basynda adam balasynyń izgilik jasaý arqyly kemeldikke jetkeni aıtylsa, aıat sońynda «sondaı-aq, jer-júzinde búlik jasama! Alla buzaqylardy jaqsy kórmeıdi», - dep jamanshylyqtyń saldarynan haıýannan da tómen deńgeıge túsip, rýhanı daǵdarysqa ushyraıtyndyǵymyzdy eskertip jatqandaı. Rasymen de, pende jaman amaldary arqyly janyn da, tánin de, júregin de las etedi. Buǵan qatysty Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Adamnyń denesinde bir kesek et bar. Eger ol saý (jaqsy) bolsa, búkil dene saý (jaqsy) bolady. Eger ol aýyrsa (buzylsa) búkil dene aýyrady (buzylady). Ol – júrek!» - degen. Sebebi, adam rýhanı kemeldikke jetse de, rýhanı dertke shaldyqsa da onyń barlyq amaly, is-áreketi júregine baılanysty. Júrekke ıman, izgilik, meıirimdilik, ar-uıat uıalasa, adamnyń boıynan ımandylyq, kórkem minez-qulyq kórinis tabady. Al júrekke kúpirlik, qatygezdik meken etse, ondaı adamnyń boıynan ımansyzdyq, buzaqylyq sekildi áreketter kórinedi. Rýhanı derti bar adamnan kez-kelgen nárseni kútýge bolady. Sebebi, ol zına, ósim, nashaqor, jemqorlyq, sýıtsıd, nadandyq, kórealmaýshylyq, zulymdyq, tákápparlyq, arsyzdyq sekildi jaǵymsyz, las bolǵan isterdi jasap esh qaımyqpaı, arlanbaı, uıalmaı, namystanbastan júre beretin ǵapyldyqta bolady. Sondyqtan, júrek – jaqsylyq pen jamandyqtyń bulaǵy ekenin bilgen danalarymyz: «Jalǵan dúnıede qalyp ketetin tánińdi ásemdegenshe, aqyrette ózińmen birge máńgi qalatyn júregińe kóńil ból», - degen eken.
Bizdiń babalarymyz qandaı máseleni sóz etse de ar, uıat, rahym syndy máńgilik kategorııalardy árqashan jadynda ustaı otyryp, «Arsyz, aram, asyǵys, aılakestik – munyń bári shaıtannyń dosy bolmaq», - dep jamannan jırenip, jaqsydan úırenýge úgittep, rýhanı daǵdarysqa jol bermeýdi maqsat etetin edi. Iaǵnı, bizder de, el bolamyz dep bolashaǵymyzdan úmit etken bolsaq, rýhanı daǵdarysqa jol bermeýimiz kerek. Alla Taǵala árbirimizdi rýhanı daǵdarysqa jol bermegen «Kemel adam» bolýymyzdy násip etsin!
Daýlen ShAIZATOV
