QIIaSBAI HIKAIaLARY
Fılologııa ǵylymdarynyń doktory, abyz qarııa Mekemtas Myrzahmetov: «Bul kúndi qazaq uzaq kútti. Tirisinde aqıqatty, ádildikti jaqtap, ǵylymdy tý kótergen, sońyna jaquttaı jarqyraǵan qazyna qaldyrǵan janǵa qatysty dúnıelerdiń eshqaısysyna nemquraıdy qaramaýymyz kerek» degen eken.
Osy oraıda aıtpaǵymyz, dana babamyzdyń aınalasynda alýan túrli adam bolǵan. Sonyń biri – atamyzdyń ózi «júrgen jeriń kúnde dý, Syrtyń ańqaý, ishiń qý» dep baǵa bergen Qııasbaı Kógedaıuly. Abaı men qaljyńger Qııasbaı haqynda el aýzynda saqtalǵan áńgime kóp. Dál osy taqyrypty tereń qaýzaǵan adamnyń biri – ádebıettanýshy Tursynjan Shapaı biz sóz etip otyrǵan keıipkerimiz Qııasbaı týraly: «Abaı aǵasynyń kúńgirt kóńilin kún bolyp jaınatpasa da, sátin taýyp janyn jadyratýǵa jaraǵan jap-jaryq, jyp-jyly, bir úzik qýnaq sáýle dersiz», dep jazady (Shapaı T. Esse. Ádebı syn. Zertteý. – Almaty: Arda+7, 2017. – 56-b).
Ǵalym Baýyrjan Erdembekov jazýshy, Ramazan Toqtarovtyń «Abaıdyń jumbaǵy» romanynda aty atalatyn Kógedaı esimdi keıipker osy Qııasbaıdyń ákesi deıdi. Sol sııaqty Qunanbaı áýletiniń bir tuıaǵy Ahat Shákárimulynyń jazbalarynda Qııas aǵanyń jasy Abaıdan úlken, sóıte tura inisin «Abaı aǵa» dep syılaǵan. Qııasbaı toqsannan asyp baryp dúnıe saldy. Rýy – tobyqty-oljaı ishinde borsaq tobynan edi deıdi.
El aýzynda saqtalǵan «Qııasbaı hıkaıalary» atty mátinder M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qoljazbalar qorynda (1059 býma jáne Q.1094, 1-dáp.) saqtaýly. Bul dúnıelerdi jınap tapsyrǵan belgili jıdashy Aısulý Bısenǵalıqyzy (1929–2012) men halyq kompozıtory, ánshi-termeshi Muhamedjan Rústemov (1932–2010) degen adamdar eken. Bul hıkaıalar erterekte «El aýzynan, halyq danalyǵy» atty qoljazba jınaqqa enipti. Odan keıin 2013 jyly jaryq kórgen «Babalar sózi» atty júztomdyqtyń 12-tomyna birqanshasy jarııalanǵan.
* * *
Qııasbaıdyń hıkaıalary týraly baıandaýdan buryn onyń myna bir laqpa jyryna qulaq túrińiz:
«Aq sıyrdan týady jıren aıǵyr,
Qoıǵa qasqyr shabady qoqań-qoqań.
Kókten shaýyp keledi botaly ingen,
Býynǵanym belime seksen arqan.
Aıdalada aq qasqyr opaq-sopaq,
Aq sıyrdan týady jıren aıǵyr.
Aspanda ıtelgi qus pishen jeıdi,
Aryq toqty shulǵıdy toń qatqanda.
Ittiń úrip shyqqany jaz bolǵany,
Belime býynǵanym on jeti arqan...»
Qııas aǵanyń joǵarydaǵy shýmaqtaryn taldaǵan Tursynjan Shapaı: «Mundaǵy Qııasbaı jyrynyń eń basty qasıeti – qısynsyzdyǵy. Logıkadan maqrumdyǵy. Biraq bul – syrtynan pishkendegi pikir. Árbir ónerdiń ishki logıkasy bolady. Qarapaıymda qansha qısyq, oǵash bolsa da, kórkemdeý quraldary, beıneleý júıesi sol ishki logıkaǵa baǵynǵanda, qısynsyzdan mindeti túrde maǵyna týady, mán paıda bolady. Qııasbaı realızmi bizdiń qarabaıyr paıymymyzǵa syıa bermeıtin realızm» depti. Ras-aý.
Qııas jaryqtyq «mynaýyń óleń emes» degenderge, «Abaı aǵamnyń ózine synatyp alǵanmyn» dep bet qaratpaıdy eken. Iaǵnı Qııas aǵa óziniń laqpa jyryn Abaı aǵasynyń rýhanı bedeline súıep tiriltip otyrǵan. Tipti Qııas aǵany ushtap, shyǵarmashylyq qýat berip otyrǵan Abaıdyń ózi bolýy da múmkin ǵoı. Demek Abaı aınalasy – ulan-ǵaıyr obraz. Sonyń biri – Qııasbaı beınesi.
* * *
Birde Qııasbaı kelip: «Abaı aǵa, maǵan myna qaǵaz ben qaryndashyńdy bershi, birdeńe jazaıyn», depti. Abaı aǵasy oǵan qaǵaz, qaryndash beripti.
Qııasbaı qaǵazdyń betin ıir-qıyr shımaılap shyǵady da: «Abaı aǵa, seni jeti jurttyń tilin biledi deıdi, myna jazýdy oqyshy!» dep ótinedi. Abaı túsiniksiz shımaıdy aýdaryp-tóńkerip kórip: «Áı, Qııasbaı, myna jazǵanyń oqýǵa kelmeıdi ǵoı», dep kúlipti. «Abaı aǵa-aı, sizdi el bosqa maqtaıdy eken, bul aıǵyr tyshqannyń izi emes pe», depti.
* * *
Qııasbaı saqa jigit bolǵansha úılenbepti. Bir kúni Abaı aǵasy: «Qııasjan, seniń úılenetin ýaqytyń jetti emes pe?» deıdi.
– Unatqan qyzymdy áperseń, úılenemin.
– Ápereıin, biraq sen sol qyzyńdy áýeli maǵan kórset!
Qııasbaı maqul dep shyǵyp ketedi. Arada aılar ótedi. Qazannyń qara borany soǵyp turǵan bir kúni Abaıdyń úıine ebil-debil Qııas aǵa keledi.
– Abaı aǵa, tezirek dalaǵa shyq, sizge unaǵan qyzymdy kórseteıin.
Abaı shapanyn jamylyp syrtqa shyqsa, jamyraǵan buzaýǵa qaraı júgirip bara jatqan qyzdy kórsetip: «Anaý», depti. Qyzdyń kespiri Abaıǵa unaı qoımasa kerek, oılanyp turyp: «Myna adammen birigip sharýa quryp kete alasyń ba?» deıdi. Aǵasynyń unatpaı turǵanyn ańǵarǵan Qııasbaı: «Abaı aǵa, siz bul qyzǵa óz kózińizdi bylaı alyp qoıyp, ornyna meniń kózimdi salyp taǵy bir qarańyzshy», depti.
* * *
Bir kúni Qııasbaı Abaı aýlyna kelip, qonaq bolady. Bul kisiniń tapqyrlyǵyna qyzyqqan Abaı ádeıi sóz tartyp, attanarynda buıymtaıyn surapty. Qııasbaı kóje-qatyq suraı kelgenin aıtady. Sonda Abaı báıbishesine:
– Myna Qııasbaıdy shoshalaǵa kirgiz, qalaǵanynsha et alyp shyqsyn, – deıdi. Qııasbaı bolsa qoıdyń basy men tórt sıraǵyn alyp shyǵady. Buǵan tańdanǵan Abaı onyń mánisin suraǵanda, Qııasbaı qolma-qol:
– Basy, tórt aıaǵy bar qoı jetekke júre bermeı me? – dep jaýap beredi. Basy bútin qoı surap turǵanyn ańǵarǵan Abaı:
– Endeshe, qoradan tańdap bir qoı al, – deıdi. Qııasbaı qoradaǵy qoıdy o shetinen bu shetine bytyratyp qýa beredi. Biraq eshqaısysyn ustamaıdy. «Munda bir mán bar shyǵar» degen oımen Abaı ony toqtatyp alyp, sebebin suraıdy. Sonda Qııasbaı:
– Aldyma salyp aıdap áketeıin desem, jalǵyz qoı otardan shyǵatyn emes, – degen eken. «Sóz tapqanǵa qolqa joq» dep Abaı aǵasy bir kúlip alyp, Qııasbaıǵa aıdap ketetindeı onshaqty tuıaq beripti.
Beken QAIRATULY
