QAZAQTYŃ ÚLKEN JASTAǴY ER ADAMDARǴA QOLDANATYN QURMET ATAÝLARY
Qazaq mádenıetinde jasy ulǵaıǵan er adamdardy sıpattaıtyn túrli ataýlar bar, olardyń árqaısysy ózindik maǵynaǵa ıe. Bul sózder adamdardyń jas ereksheligin ǵana emes, sondaı-aq qoǵamdaǵy mártebesin, tájirıbesin jáne bedelin kórsetedi.
1. QART
Etımologııalyq máni
1) "Qart" sózi eski túrki tilinen shyqqan, túbiri "qar" sózimen baılanysty bolýy múmkin, ol aq tús, qartaıý belgisi retinde túsindiriledi. Qart – qoǵamda jasy ulǵaıǵan, tájirıbesi mol, ómir kórgen adam.
2) Qoldanylýy: Qart – jasy kelgen, biraq áli de aqyl-oıy kemeldengen, qoǵamdaǵy bedeli bar adamdy bildiredi. Qazaqta qarttardy qurmetteý – mańyzdy dástúr. Qart adamdardy aqylshy retinde qabyldaıdy, olar áýlettiń uıytqysy bolyp sanalady.
Maqal-mátel
Qarty bar eldiń qazynasy bar.
Qarty bar úı - qazyna.
***
Qarttar – úıdiń quty,
Jas jigit – úıdiń jurty.
2. ShAL
Etımologııalyq máni
1) Shal" sóziniń túbiri kóne túrki tilinen bastaý alady. Bul sóz "kárilik" uǵymymen baılanysty, biraq keıbir derekterde "shalys" sózimen uqsastyq bar, ıaǵnı bir nárseniń óz tabıǵı kúıinen aýytqýy degen maǵyna beredi.
2) Qoldanylýy: Shal sózi kóbinese jasy ulǵaıǵan er adamǵa qatysty qoldanylady, biraq keıde ol kemsitýshilik nemese jeńil mazaq retinde aıtylýy múmkin. Shal sózi adamnyń fızıologııalyq jaǵdaıyna – qartaıyp, kúsh-qýaty kemigenin beıneleıdi.
Maqal-mátel
Shal degenniń qartaıǵany,
Altyn degenniń sarǵaıǵany.
Shal ólmeı, qydyr jolamas.
3. AQSAQAL
Etımologııalyq máni
1) “Aqsaqal" sózi "aq" jáne "saqal" sózderinen quralǵan. Aq – danalyqtyń, páktiktiń belgisi, saqal – er adamnyń beınesin kórsetetin nyshan. Aqsaqal – jasy kelip, saqaly aǵarǵan, bedeli joǵary adam degen maǵynany beredi.
2) Qoldanylýy: Aqsaqal sózi qoǵamda úlken bedeli bar, parasatty, aqyl-keńes beretin adamǵa qatysty qoldanylady. Aqsaqaldar mańyzdy sheshimder qabyldaýda basshylyq etedi jáne olardy tyńdaý – dástúrli qundylyq.
Maqal-mátel
Aqsaqaldyń sózi – qylyshtyń júzi.
***
Aqsaqaly bar aýyl azbaıdy,
Atasy bar bala tozbaıdy.
4. ABYZ
Etımologııalyq máni
1) "Abyz" sózi kóne túrki tilinen alynǵan. Bul sóz bastapqyda rýhanı jetekshilerdi, dinı rásimderdi basqaratyn adamdardy bildirgen. Abyz – qasıetti bilim men tylsym dúnıelerdiń ıesi, jasy úlken, rýhanı tulǵa.
2) Qoldanylýy: Abyz – tereń bilimdi, danalyqqa toly adam. Bul sóz tek jasy kelgen adamǵa ǵana emes, rýhanı bilimniń ıesi, mádenıet pen salt-dástúrlerdiń saqtaýshysy bolǵan adamǵa qatysty aıtylady. Abyzdar kóbinese dástúrli túrde keńes berýshi, ataqty aqyn, jyraý retinde el esinde saqtalady.
Maqal-mátel
Abyzdyń sózi – aqyldyń kózi.
***
Abyzdar men bılerdiń sózi-
Tunǵan tarıhtyń ózi
5. QARA ShAL
Etımologııalyq máni
1) Bul tirkestegi "qara" sózi qarapaıym, halyqtan shyqqan degen maǵynada qoldanylǵan. "Qara shal" – aýyldaǵy qarapaıym, biraq jasy ulǵaıǵan adamdy bildiredi.
2) Qoldanylýy: Qara shal – óziniń ómir tájirıbesi bar, aýyldyń ortasynda júrgen, biraq erekshe bıligi nemese bedeli joq qarapaıym qart adam. Ol jas kezinen aýyl tirshiligine aralasqan, eńbekqor adam retinde sýretteledi.
Maqal-mátel
Qara shaldyń qara sózinde,
Qara teińdeı kóp qazyna bar.
***
Qara shalyńdy qurmette,
Ol – seniń erteńgi tarıqyń.
6. KEMEŃGER
Etımologııalyq máni
1) “Kemeńger" sózi qazaq tilinde "kemel", "jetilgen", "tolyq" degen maǵynadaǵy sózderden shyqqan. Kemeńger – tolyqqandy, jan-jaqty bilimi men ómirlik tájirıbesi mol adam.
2) Qoldanylýy: Kemeńger dep qoǵamǵa aıtarlyqtaı úles qosqan, tereń bilim men aqylǵa ıe adamdy ataıdy. Bul ataq úlken qurmettiń belgisi, ol tek jasy boıynsha ǵana emes, ıntellektýaldyq jáne rýhanı deńgeıin kórsetedi.
Maqal-mátel
Kemeńgerdiń sózi – eldiń sózi.
Tarıhtyń telegeı teńiz ózi.
***
Kemeńger kisi kópke qyzmet etedi,
Kemelsiz kisi qara basyna etedi.
Bul ataýlar qazaq mádenıetinde jasy kelgen er adamdarǵa qurmet kórsetý men olardyń áleýmettik róline baılanysty qoldanylatyn mańyzdy uǵymdar bolyp tabylady. Ár ataý adamnyń mártebesin, aqyl-parasatyn jáne ómirlik tájirıbesin beıneleıdi, al maqal-mátelder osy ataýlardyń tereń maǵynasyn asha túsedi.
7. PIR
Etımologııalyq máni:
1) "Pir" sózi parsy tilinen engen, onyń bastapqy maǵynasy – rýhanı jetekshi, dinı ustaz. Ol dinı jáne rýhanı bilimge ıe adamdy sıpattaıdy, kóbinese sopylyq ilimde qoldanylǵan.
2) Qoldanylýy: Pir – rýhanı ilimge tereń boılaǵan, shákirtterge jol kórsetetin ustaz retinde qurmetteledi. Qazaq halqynyń dástúrinde pir adamdarǵa erekshe qasıet berilip, olarǵa shákirtteri taǵzym etedi. Bul ataý tek jasy úlken adamǵa ǵana emes, rýhanı jetekshige berilgen joǵary qurmet belgisi.
Maqal-mátel
Pirdiń batasy – quttyń atasy.
Pirsizdiń túbi – zyndan, shól.
8. SÚŃGI AQSAQAL
Etımologııalyq máni
1) "Súńgi" sóziniń túbiri "súńgi" degen qarýmen baılanysty bolýy múmkin. Bul jerde bul ataý erlik pen qaısarlyqty bildiredi. Súńgi aqsaqal – jasy úlken bolsa da, áli de kúsh-qýaty bar, qaıratty adamdy sıpattaıdy.
2) Qoldanylýy: Súńgi aqsaqal dep jasy ulǵaısa da, ómirden qajymaǵan, áli de erlikke qabiletti, qaıratty, belsendi ómir súretin qart adamdardy aıtady. Mundaı adam aýyldyń aqylshysy ǵana emes, úlgi tutar tulǵa retinde sanalady.
Maqal-mátel
Súńgi aqsaqal – aýyldyń qorǵany.
Súńgi aqsaqaldyń aldynda sóz sóılegenniń tili baılanady.
9. ShEJIRE QART
Etımologııalyq máni
1) "Shejire" sózi "tarıh", "ata-baba tarıhyn bilý" degen maǵynany bildiredi. Shejire qart – óziniń áýletiniń, rýynyń nemese eliniń tarıhyn tereń biletin adam.
2) Qoldanylýy: Shejire qarttar – halyqtyń tarıhı jadysy, olar atadan balaǵa mura bolyp kelgen shejireni saqtap, jetkizip otyrady. Mundaı qarttardyń bilimi aýyz ádebıetiniń, áýlet shejiresiniń mańyzdy bólshegi bolyp tabylady. Olardyń sózin tyńdaý qazaq qoǵamynda qurmettiń belgisi.
Maqal-mátel
Shejire qart – eldiń tiri kitaby.
Shejire saqtalǵan eldiń,
Shejireshisi de saqtalady.
10. TÓBE BI
Etımologııalyq máni
1) "Tóbe" – bıiktikti bildiretin sóz, al "bı" – sot, aqylshy, tórelik etýshi tulǵa degendi bildiredi. "Tóbe bı" – joǵarǵy dárejeli bılerdiń biri, óziniń danalyǵymen, ádildigimen tanylǵan tulǵa.
2) Qoldanylýy: Tóbe bı dep eldiń ishki-syrtqy máselelerin sheshýde mańyzdy ról atqaratyn, halyqtyń qalaýymen tańdalǵan jáne qurmettelgen bı ataǵan. Tóbe bı ataǵyna jasy da, bilimi de, ádildigi de saı bolýy kerek. Ol el birligin saqtaýda mańyzdy tulǵa.
Maqal-mátel
Tóbe bı bolsań – tóten sózdi bol.
Tóbe bı bolardyń tili ótkir,
Ádili qatty bolady.
11. QARA ShAL (qarapaıym qart)
Etımologııalyq máni
1) "Qara" sózi qarapaıym, qara halyqtan shyqqan degen maǵynada. "Qara shal" – ádette eshqandaı laýazymsyz, biraq jasy ulǵaıǵan adamdy bildiredi.
2) Qoldanylýy: Qara shaldar ádette qarapaıym aýyl adamdary, jasy kelgen, biraq qoǵamda erekshe bedeli joq qarttar. Olardyń ómirlik tájirıbesi mol bolǵanymen, ataqty bı nemese abyz emes, biraq aýyl arasynda qurmetke ıe.
Maqal-mátel
Qara shaldyń qara sózinde,
Qaımaqtar tátti syr bar.
12. QAZMYR QARIIa MEN QAZYNALY QARIIa
Qazymyr qarııa men qazynaly qarııa– qazaq tilindegi eki uǵym, ekeýiniń arasynda tereń maǵynalyq aıyrmashylyq bar. Olardyń minez-qulyqtary men qoǵamǵa tıgizetin áseri arqyly ajyratylady.
Qazmyr qarııa
Qazmyr qarııa — ádette minezi qytymyr, sózinde kóp danalyq baıqalmaıtyn, ózine ǵana mán berip, keńesshi bolýǵa qulyqsyz nemese tereń oı-tolǵamsyz júretin adam. Mundaı qarııalar jıi synshyl, kertartpa, urpaqqa ónege qaldyrýdan alshaq bolady. Qoǵamda bedeli tómen bolýy múmkin, sebebi ómirlik tájirıbesin basqalarǵa ıgilik etip jetkizýdiń ornyna, kóbinese shaǵym aıtyp, keıde óz ortasyna keri áser etýi yqtımal.
Qazynaly qarııa
Qazynaly qarııa — danalyqtyń, tereń ómirlik tájirıbeniń sımvoly. Bul kisiler ótken men búginginiń arasyndaǵy kópir ispetti, rýhanı baılyǵy mol, jas urpaqqa tálimgerlik etedi. Mundaı qarııalar árbir sózderimen, is-áreketterimen urpaqqa baǵyt-baǵdar kórsetip, salt-dástúrler men ulttyq qundylyqtardy saqtaýǵa jáne jetkizýge úlken úles qosady. Olardyń aıtar aqyly, ómirlik taǵylymdary men bilimi qazaq qoǵamynda joǵary baǵalanyp, bedeldi tulǵa retinde qurmetke ıe bolady. Qazynaly qarııalar tek otbasynyń emes, búkil aýyldyń, eldiń aqylshysyna aınalyp, olardyń sózi – el ishindegi mańyzdy máselelerdi sheshýde salmaqty oryn alady.
Qazmyr qarııa – sózinde, áreketinde danalyq baıqalmaıtyn, kóbinese shaǵym aıtyp júretin adam bolsa, qazynaly qarııa – urpaqqa mol tájirıbe, rýhanı baılyq berip, olardyń ómirine baǵyt-baǵdar beretin, eldiń arqa súıer aqylgóıi.
Qazaqta jasy ulǵaıǵan adamdardy sıpattaıtyn ataýlar tek olardyń jas ereksheligin emes, sonymen qatar qoǵamdaǵy áleýmettik rólin, bedelin, danalyǵyn, tájirıbesin kórsetedi. Árbir ataý qazaq halqynyń ómirinde úlken mańyzǵa ıe, sebebi bul sózder arqyly qoǵamdaǵy qarttardy qurmetteý, olarǵa degen syılastyqtyń kórinisi baıqalady. Bul ataýlardy durys qoldaný arqyly jastar men úlkenderdiń arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtyp, qazaqtyń baı rýhanı-mádenı murasyn saqtap, jetkizýge bolady.
Bolat BOPAIULY
