QAZAQ JÁNE JYLQY

JYLQYNYŃ ATAÝLARY MEN TÚRLERI TÝRALY TÚSINIK

Qazaq halqy - jer betinde eń alǵash atty qolǵa úıretip, turmysqa qoldana bilgen uly halyq. Sondyqtan qazaq halqynyń dástúrli mádenıetinde attyń alar orny eń jorǵary mádenıetke ıe deýge bolady.

Jylqy – qazaq dástúrinde tórt túliktiń tóresi, er azamattyń qanaty, sarbazdardyń serigi, el-jurttyń baılyǵy, uzyn joldyń kóligi, toı-dýmannyń sáni, qonaqasynyń eń dámdi dámi, alym-berimniń eń bıik syılyǵy sanalady.

Jylqy – kúlli túrki halyqtarynyń turmys-tirshiliginde eń joǵary, mańyzdy  qyzmet atqarǵan úı haıýanaty sanatyna jatady. Sonyń ishinde qazaq halqynyń dúnıetanymynda, dili men tilinde jylqyǵa qatysty ózgeshe fılosofııalyq jáne mádenı dástúr óte ertede qalyptasqan. Qazaq ańyz ertegilerinde adam men jylqy qatar ómir súrgeni jaıynda keremetteı ańyzdar aıtylady. Baǵzy dáýirlerde-aq, qazaq jerinde jylqynyń qolǵa eń alǵash úıretilgieni  jaıynda arheologııalyq qazabadan shyqqan qundy  qazbalar dáleldeıdi. Soltústik Qazaqstan jerindegi Botaı mádenıeti Eneolıt dáýirinde (b.z.b. 4 – 3-myńjyldyq), Arqaıym eskertkishteri orta ǵasyr qola dáýirinde  (b.z.b. 2-myńjyldyq), Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynan kezdesetin arıı, saqtar, ǵundar kezeńderiniń eskertkishteri (b.z.b. 1-myńjyldyq – b.z. 2 ǵ.) ejelgi Qazaqstanda jylqynyń qolǵa úıretilip qana qoımaı, bul maldyń erekshe qasterlenip, ádet-ǵuryptyq rásimderdiń ajyramas bir bóligine aınalǵanyn kórsetetinin dúnıe ǵalymdary talmaı aıtyp, jańylmaı jazyp, álem jańalyqtarynda úzbeı dáleldep keledi.

 

QAZAQ HALQYNYŃ TARIHI UǴYMYNDA:

Jylqy - mádenıet!

Jylqy - dástúr!

Jylqy - óner!

Jylqy - saýda!

Jylqy - as-aýqat!

Jylqy - kıim-keshek!

Jylqy - Ekonomıka!

Jylqy - qazyna!

Jylqy - tarıh!

Jylqy - rýh!

Jylqy - Estetıka!

Jylqy - sport!

Jylqy - syı-sııapat!

Jylqy - tek pen minez!

Jylqy - ulttyq dúnıe tanym!

Jylqy - ulttyq sharýashylyq!

Jylqy - shıkizat!

 

QAZAQ HALQYNYŃ AT MINÝ MÁDENIETI:

At miný - erliktiń kórnisi.

At miný - jaýyngerliktiń kórnisi.

At miný - batyrlyq kórnisi.

At miný - sándik belgisi.

At miný - aıbyndy asyrý.

At mingizý - syı jasaýdyń tóresi.

At miný - azamat bolýdyń belgisi.

At miný - ónerli bolýdyń joly.

At miný - mádenıet belgisi.

At miný - dástúr, jol-jorplǵy.

At miný - sprot.

At miný - mátebe.

At miný - ústemdik.

At miný - kıim úlgisin qalyptastyrdy.

At miný - saq sarbazdaryn jaýyngerlik rýqqa baýlydy.

At miný - tútas kóshpendirler ómirin mádenıet jolyna saldy.

At miný - sarbazdardyń bes qarýyn qalyptastyrdy.

At miný - uly dalany jaýdan qorǵaýǵa keń jol ashty.

At miný - at ábzelder jasaý óneri men mádenıetin qalyptastyrdy.

At miný - alys qıyrlardy baǵyndyrýǵa jol ashty.

At miný - at ústi oıyndaryn barlyqqa ákeldi.

At miný - at ústi sarbazdaryn jaryqqa shyǵardy.

At miný - at báıge jarysyn jaryqqa shyǵardy.

At miný - qazaqtyń qyzqýar oıynyn barlyqqa keltirdi.

At miný - kókpar oıynnyn týdyrdy.

At miný - at ústi aýdaryspaq oınyn jaraty.

At miný - at ústi jekpe - jekti tapty.

At miný - at ústinen teńge ilý oınyn jaraty.

At miný - atqa shalma salýdy úıretti.

At miný - at ústinde jamby atýdy úıretti.

At miný - at ústinen tabaq tartýdy úıretti.

At miný - asaý úretýge mashyqtandyrdy.

At miný - qudaǵa at mingizýdi úıretti.

At. miný - alys sapar shegýdi úıretti.

At miný - atpen sharýashylyqty basqarýdy úıretti.

At miný - at begilerdi , at bapkerlerin dúnıege ákeldi.

At miný - at synshylaryn barlyqqa keltirdi.

At miný - qazaq halqynyń dástúrli dala órkenıetin qalyptastyrdy.

Qazaq halqy jylqyny minýge jáne soıyp jeýge ǵana paıdalanbaǵan, barlyq dástúrli mádenıetiń qajetine oryndy paıdalana bilgen. Odan keremeti - jylqynyń túri, jasy, erkek-urǵashysynyń ataýlaryn óte jaqsy bilgen jáne óte jarasymdy ataýlar taýyp, ataǵan. Qazaqta jylqyǵa qatysty sondaı ataýlardan júzdegen ataýlar kezdesedi.

 

QAZAQ BATYRLARY MINGEN QAS TULPARLAR:

Alpamys – Baıshubar.

Qobylandy – Taıbýryl.

Er Tarǵyn – Tarlan shubar.

Qambar batyr – Qaraqasqa Býryl.

Shora batyr – Taspaker.

Arqalyq batyr – Kókjal.

Telaǵys batyr – Telkúreń.

Kendebaı batyr – Kerqula at.

Quleke batyr – Qulamoıyn.

Deldash batyr – Sary-alategesh.

Álibek batyr – Orqyzyl at.

Hanshentaı – Dónen Qara Baǵys.

Er Tarǵyn – Tomaǵa kózdi qasqa azban.

Er Tóstik – Shalquıryq.

Baıǵulan – Qul shubar at.

Bógenbaı batyr – Narqyzyl.

Qabanbaı batyr – Qýbas.

Abylaı han – Narqyzyl.

Ábilhaıyr han – Aqboz.

Er Jánibek – Kókdónen.

Oljabaı batyr – Telkók.

Raıymbek batyr – Kókoınaq.

Kenesary han – Kertaılaq, Aqtańger.

Naýryzbaı – Aqaýyz, Qyzylaýyz.

Isataı – Aqtaban.

Mahambet – Tarlan, Kesikqulaq.

Aǵybaı batyr – Aǵlaq, Kókbesti.

Janqoja batyr – Aqmonshaq.

Balýan-Sholaq – Aqboz.

Ospan batyr –  Aqboz tulpar.

Aqan seri – Mańmańger, Qulager.

Abylaıhan –Alańboz, Qulasha tulpar.

Ábilhaıyr han – Kókoınaq.

Isataı batyr – Aqtaban.

Mahambet – Kesik qulaq.

Janqoja batyr – Aqmonshaq.

Baıazaq batyr – Kertaılaq.

 

QAZAQ HALQY JYLQYNY TUQYMYNA QARAI ATAÝY:

• Arǵymaq
• Saıgúlik
• Tulpar
• Pyraq
• Duldul
• Qazanat
• Jaby
• Tobyshaq
• Tekejáýmit
• qazaq jylqysy
• Qarabaıyr at
• Mástek at

 

JYLQYNY ShABYS ATAÝLARY:

• Júırik
• Tulpar
• Sáıgúlik
• Sańylaq
• Báıge at

 

JYLQYNYŃ JORǴA ATAÝLARY:

• Jorǵa
• Tókpe jorǵa
• Aıdama jorǵa
• Shaıqalǵan jorǵa
• Qoı jorǵa
• Sý shaıqalmas jorǵa
• Shapqynshy jorǵa
• Sıyr jorǵa
• Jáı jorǵa
• Maıtalman jorǵa
• Qozy jorǵa
• Qos aıaq jorǵa
• Jırek jorǵa
• Sypyrma jorǵa
• Maı joǵa
• Qatty jorǵa
• Jumsaq jorǵa
• Toıpań jorǵa
• Qý jorǵa
• Taıpań jorǵa
• Maıpań jorǵp
• Shalys jroǵa
• Shaý jorǵa
• Tympyń jorǵa
• Qylań jorǵa
• Quıyn jorǵa
• Qulan jorǵa
• Qas jorǵa
• Bulań jorǵa
• Saq jorǵa
• Táıtáı jorǵa
• Shal joǵa
• Kempir jorǵa
• Bek jorǵa
• Qyz jorǵa
• Bala jorǵa
• Aıý jorǵa
• Túlki jorǵa
• Taltań jorǵa
• Alshań jorǵa
• Oraı jorǵa
• Syr jorǵa
• Kók jorǵa
• Taban jorǵa
• Aqsaq jorǵa
• Tom joǵa
• Toq jorǵa
• Jantyq jorǵa
• Jan jorǵa
• Bez jorǵa
• Jeńil jorǵa
• Aýyr jorǵa
• Jel borǵa
• Boran jorǵa
• Kóz jorǵa
• Eshki jorǵa
• Tirsek jorǵa
• Quıryq jorǵa
• Bel jorǵa

 

 JYLQYNYŃ JELIS ATAÝLAR:

• Jelis
• Jelisti
• Jel jelis
• Boran jelis
• Quıyn jelis
• Boz jelis
• Kekirek jelis
• Shaqynshy jelis
• Búkir jelis
• Búkteme jelis
• Kósem jelis
• Kólbeı jelis
• Kórkem jelis
• Baqaı jelis
• Tirsek jelis
• Taban jelis
• Shappa jelis
• Jeńil jelis
• Aýyr jelis
• Zymyran jelis
• Tókpe jelis
• Shalys jelis
• Qosaıaq jelis
• Bekteme jelis
• Búkir jelis
• Jazyq jelis
• Qantalaý jelis
• Qara jelis
• Aq jelis
• Bóken jelis
• Aq jelis
• Sozba jelis
• Qoqyraq jelis
• Jataǵan jelis
• Jazyq baýyr jelis
• Toq jelis
• Ash jelis
• Taban jelis
• Baqaı jelis
• Mań jelis
• Túıe jelis
• Bota jelis
• Jorǵa jelis
• Zorǵa jelis
• Myıtyń jelis
• Shaban jelis
• Shaıqama jelis
• Zýldaq jelis
• Shatqaıaq jelis
• Qasqyr jelis
• Túlki jelis
• Qoıan shoqyraq jelis
• Mań jelis

 

JYLQY AIaŃYNYŃ ATAÝLARY:

• Aıań
• Aıańshyl
• Alshyn aıań
• Qara aıań
• Qarym aıań
• Ógiz aıań
• Sıyr aıań
• Jybyrlaq aıań
• Jeńil aıań
• Jesir aıań
• Toq aıań
• Aýyr aıań
• Baq aıań
• Qoıý aıań
• Qurtqa aıań
• Aıý aıań
• Utqy aıań
• Qyzyl aıań
• Syldyr aıań
• Mań aıań
• Tar aıań
• Keń aıań
• Túıtiń aıań
• Qarysh aıań
• Jele aıań
• Qyzba aıań
• Qyńyr aıań
• Oq aıań
• Seter aıań
• Jiti aıań
• Shorqaq aıań
• Jym aıań

 

MINIS ATTARDYŃ ATAÝLARY:

• Jaraý at
• Toq at
• Bapty at
• Bapsyz at
• Jol at
• Jetek at
• Laý at
• Qosanjar at
• Minis at
• Jetek at
• Qosaq at
• Túp at
• Kósem at dep jikteledi.

 

ATTYŃ ÓSÝINE QARAI BYLAI ATAǴAN:

• Qulyn - bıeniń jas tóli.
• Jabaǵy - 6 aıdan asqan qulyn.
• Taı - jylqynyń bir jastaǵysy.
• Qunan - jylqynyń eki jastaǵysy.
• Dónen - jylqynyń 3 jastaǵysy.
• Sáýrik - 3-4 jastaǵy úıirge salynbaǵany aıǵyry.
• Besti - jylqynyń bes jastaǵysy.
• Alty jasar - alty jastaǵy at.
• Jeti jastaǵy at.
• Segiz jastaǵy at.
• Toǵyzynda tolǵan at.
• On jasynda bolǵan at.
• On bir jasta oınaqy at.
• On eki jasta qartań at.
• On úsh jasta kári at.
• On tórt jasta jasamys at.
• On bes jasta qana at.
• On alty - jırma jasta týlaq at.

 

JYLQY TÓLDERI:

Qulyn - (bıeniń jas tóli).
Jabaǵy (6 aıdan asqan qulyn).
Taı (1 jastan asqany) dep ataıdy.
Urǵashy jylqy, ıaǵnı baıtal.
Qunajyn baıtal (2 jastan asqany).
Dónejin shyǵar (3 jastaǵy baıtal).
Dónejin baıtal (3 jastan asqany).
Besti bıe (4 jastan asqany).
Qasaba bıe (7 – 8 jastaǵy bıe).
Qartamys bıe (11 – 14 jastaǵy bıe).
Jasaǵan bıe (20 jastan asqany qana bıe), t.b. ataıdy.

 

AIǴYR ATAÝLARY:

• Qulyn aıǵyr - tuqymy jaqsy, súıek basy ádemi, pitimi tom erkek qulyndy pishpeı aıǵyrlyqqa daıyndap qoıa beredi. Ony -"Qulyn aıǵyr" dep ataıdy.
• Jas aıǵyr - qunan shyǵar aıǵyrdy - "Jas aıǵyr" ne "Aıǵyr shyǵar" deıdi.
• Qunan aıǵyr - eki jasqa tolǵan aıǵyrdy - "Qunan aıǵyr" dep ataıdy.
• Dónen aıǵyr - úsh jasqa tolǵan bıege tolyq shaba alatyn aıǵyrdy - "Qunan aıǵyr" deıdi.
• Sáýrik aıǵyr - úsh- tórt jasqa tolyp, jylqydan bólinip, qysyraq izdep júretin, úıirge salynbaǵan qańǵy bas aıǵyrdy - "Sáýirik aıǵyr" dep ataıdy.
• Besti aıǵyr - bes jasqa tolǵan beldi aıǵyrdy - "Besti aıǵyr" dep ataıdy.
• Qur aıǵyr - qulyn kúninen saqa aıǵyr bolǵanǵana deıin esh quryq-júgen tımegen, minilip úıretilmegen, tek úıirge ǵana túsip, bos júrgen aıǵyrdy - "Qur aıǵyr" dep ataıdy.
• Shartyq aıǵyr - qulyn kúninde bir enin alyp, bir enin qaltyryp shala pishken syńar endi aıǵyrdy - "Shartyq aıǵyr" dep ataıdy.
• Azban aıǵyr - alty jasqa tolǵanda úıirge tússe de, bıege qulyn taptyra almaǵan, sonda da bıge shapqanyn qoımaǵan aıǵyrdy - "Azban aıǵyr" dep piship tastap soǵymǵa daıyndaıdy.
• Aıǵyrshyq. - qulyn bolyp týǵanda, týmysynda syńar en bolyp týylǵan aıǵyrdy - "Aıǵyrshyq" deıdi.
• Saqa aıǵyr - on-on bir jasqa tolyp, óz úıirin jat aıǵyrǵa, ıt-qusqa bermeıtin aıǵyrdy - "Saqa aıǵyr" deıdi.
• Qartań aıǵyr - on úsh-on bes jasqa tolǵan toq aıǵyrdy - "Qartań aıǵyr" deıdi.
• Jasamys. aıyr - on alty-on segiz jastan asqan jyrtqysh aıǵyrdy - "Jasamys aıǵyr" dep ataıdy.
• Kári aıǵyr - on toǵyz jastaǵy qaqsal aıǵyrdy - "Kári aıǵyr" deıdi.
• Qana aıǵyr -  jırma jastan asyp, qartaıyp bıege shabýǵa jaramaı qalǵanaıǵyrdy - "Qana aıǵyr" dep ataǵan.

 

SAIaQ AT ATAÝLARY:

• At - pishtirilgen erkek jylqy-“Boıdaq at” deıdi.

• Saqa at - on bir -on ekige tolǵan atty -“Saqa at” dep ataǵan.

• Arda emgen - qunanyna deıin enesin emgen, aq jilik atty - “ Arda at”  dep ataǵan.

• Tóltaı - óz enesi men ejeni  birdeı emetin bir jasar  taıdy  - “Tóltaı” deıdi.

• Qysyr emgen - qulynyn tastaǵan bıeniń eki jasqa deıin emgen burynǵy tólin-“Qysyr emgen at” deıdi.

• Shobyr - miniske, kúsh-kólikke óte myqty shaban atty - “Shobyr” ne “Shobyr at” dep ataıdy.

• Seter at - qulynynan qartaıyp ólgenshe júgen-quryq, er toqym kórmegen atty - “Seter at”, “ Seri jylqy” dep ataǵan.

• Pishpe - taı kúninde pishtirilgen jylqyny-“ Pishpe” deıdi.

 

 BIE ATAÝLARY:

• Bıe - qulyndaıtyn jylqynyń bes jasqa  tolǵanyn - “Bıe” dep ataıdy.

• Baıtal - jylqynyń eki jastan bes jasqa deıingi urǵashysyn - “Baıtal” deıdi. Qazaqta “ Baltal shaýyp báıge almas” degen timsil sodan shyqqan.

• Qýlyq bıe - alǵash aıǵyr kórip, qulyndaǵan jas bıneni - “Qýlyq bıe” dep ataıdy.

• Qashaq bıe - shala qashqan beıni - “Qashaq bıe” deıdi.

• Aq tandyr bıe – sút shyqpaıtyn bıe, saýǵanda emsheginen bir tamshy da sút shyqpaıtyn bıeni - “Aq taǵyr bıe” ne “ Aq jelin bıe” dep ataǵan.

• Kóbeń bıe – qońdanyp, toıyna bastaǵan bıeni - “Kóbeń bıe” ne “ Kóbik bıe” deıdi.

• Aq jilik bıe – qulynynda enesi saýylmaı, erkin emgen aq súıek, maı jńlik bıeni - “Aq jilik bıe” dep ataıdy.

• Naz bıe – ásem júristi, kórikti jaraý bıeni - “Naz bıe” deıdi.

• Qarakemik bıe – enesi saýylyp, júdeý, aryq , oıaz bıeni - “qarakemik bıe” ne “Týlaq bıe” dep ataıdy.

• Qara jelin bıe – jelin bezi qatyp qalǵan sút shyqpas bıeni - “Qara jelin bıe” dep ataǵan.

• Qumaı tuıaq bıe – tuıaǵy jumyr tas baspaǵan tasyrlamaıtyn bıeni - “Qumaı tuıaq bıe” dep ataıdy.

• Sary qaryn bıe  – 8-9 jas jasap, 5-6 qulyn tapqan bıeni - “ Sary qaryn bıe” dep ataǵan.

• Qyzyl maı – kúıli semiz kezinde  minip, sýytpaı jibergen bıe qyzylmaı bolyp aýyryp, sosyn , júni irip, jaraı qatyp, jadaýlanyp qalǵan bıeni - “Qyzylmaı bıe” dep ataǵan.

• Qysyraq (boıdaq)bıe – qulyndamaǵan ár jastaǵy bıelerdi, qunajyn jáne dónejin baıtaldardy, urǵashy taılardy bólip, biryńǵaı úıirge jiberilgenderin- “Qysyraq bıe” dep ataǵan.

 

 BIENI SÚTINE QARAI ATAÝ:

• Mama bıe - jelini toq, emshekti,emshek úrpi salaly, súti mol , kúıi jaqsy bıeni -“ Mama bıe” dep ataıdy.

• Qara emshek bıe - emshegi qýshyńqy, eshek úrpi qysqa súti az bıeni - “Qaramshek bıe” ne “Sútsiz bıe” deıdi.

• Aqtandyr bıe - jelini qýshyq, jelin úrri bitek súti joq, sút shyqpaıtyn qý tandyr emshek bıeni - “Aqtandyr bıe” dep ataǵan.

• Isinshek bıe - qulyny jaqyn kelgende tez ıip, qulyny emeı-aq jelin úrpinen súúti aǵyp, tamshylap qaradaı ısinip turatyn bıeni - “Isinshek bıe” deıdi.

 

 QYSYRAQ BIE ATAÝLARY:

• Tuman qýlyq - úsh nemese tórt jasqa deıin aıǵyrdan shyqsa da, qulyndamaı jylda qysyr qalyp júrgen bıeni - “Qysyraq” ne “Qysyraq qýlyq” dep ataǵan.

• Týbıe - úsh, bes, jeti jyl qulyndamaı qysyr qalyp, ábden qondanyp, jyra salyp toıynǵan qazyly bıeni - “Týbıe” dep ataıdy.

• Aqjilik bıe - qulyn kezindet enesi saýylmaı tek ene sútin bir ózi tolyq emgen bıeni - “Aqjilik bıe” dep ataǵan.

• Qarakemik bıe - qulyn kezinde enesiniń ýyzy men sútin tolyq emizdeı qaqtap saýyp alǵan oıazdap ósken aryq bıeni - “Qarakemik bıe” dep ataǵan.

• Jutam bıe - násili nashar, shaqqan tegi jutyqsyz bıeni -  “Jutam bıe” detsdi.

 

JYLQY TÚSI MEN TÚRINIŃ ATAÝLARY:

•Shabar at
•Jıran jvlqy
•Qara at
•Kók at
•Qar kók jylqy
•Tory at
•Súr at
•Qula at
•Ker at
•Qońyr jylqy
•Sary at
•Shýbar jylqy
•Bórte at
•Býryl at
•Ala at
•Alaaıaq at
•Aq baqaı jylqy
•Sary baýyr at
•Jıren qasqa at
•Tortóbel at
•Tory tóbel at
•Jıren tóbel at
•Kók tebel at
•Qulager at
•Taıshúbar at
•Aqqýba at
•Qylqúıryq at
•Burajal at
•Keń tanaý at
•Tik baqaı at
•Qaıqy bel qara at
•Shardaq at
•Jaraý baýyr at
•Qazanbas at
•Qýjaq at
•Qýbas at
•Qamys qulaq at
•Qoıan qulaq at
•Bota tirsek at
•Salkúreń at
•Salpy erin at
•Kóksaýyr at
•Qara qulaq at
•Kertóbel at
•Sury at
•Qylyl qońyr at
•Kókshýlan at
•Toqjal at
•Shunaq at
•Búkir bel at
•Ala kóz at
•Qysyq kóz at
•Kerim at
•Kókshil at
•Qula tulpar
•Uzynyn moıyn at
•Qazmoınyn jylqy
•Qarala at
•Sarala at
•Qubaqan jylqy
•Qara qulaq at
•Teńbil at
•Baıshýbar at
•Sekpil at
•Serke bas jylqy
•Sarqaryn at
•Jelbaqaı jylqy
•Boqqaryn at
•Jińishke at
•Túıe bas at
•Sıyr bas at
•Táýit bas at
•Jylan kóz jylqy
•Shoıbas at
•Qazanbas at
•Qasqa jylqy
•Qyrmyzy at
•Seter jylqy
•Sekem at
•Tobylǵy tory
•Tolǵam at
•Jalpaq bas jylqy
•Taqyr at
•Qumaı tuıaq qur at
•Tandyr bıe .t.b. bolyp kete beredi.

 

JYLQY TÝRALY MAQAL-MÁTELDER:

Qazaq halqynyń tómendegi maqal-mátel, támsilderininen jylqynyń baǵymy, minezi, baby, túri, jaılymy, júrisi, jalpy jylqy tabıǵatyn qazaqtan artyq biletin jer betinde basqa ult bolmasa kerek degen oı túıesiń. Osy turaqty qysqa sóz tirkesterinen halyqtyń óte tereń Fılosofııalyq dúnıe tamyn ańǵarasyń. Rasynda jer betinde qazaq halqynyń jylqyny eń alǵash qolǵa úıretkenine esh ekilenbeı ılanasyń. Osynsha uly ulan-ǵaıyr uly uǵymdardy oqyp otyrǵanda qazaq pen jylqynyń arasyndaǵy ǵajaıyp bilimderdi ıgeresiń. Tipten jylqy túliginiń barlyq qyry men syryn tereń meńgeresiń…

Jylqyny alǵash qolǵa úıretip, turmysyna tutynǵan uly ata-babalar rýhyna eriksiz taǵyzym etesiń. Uly ulttyń uly mádenıet tarıhyn, dástúrin, uly dalany qalaı mekendengenin bilesiń. Jylqy sharýashylyǵy qazaqtyń - ǵylym sharýa shylyǵy ekenin birden moıynsal bolasyń.

Qurmetti oqyrmandarym! Maqal-mátelder sizderge tereń ǵylymı oı salady. Sana sańlaýlaryńyzǵa jaryq nur túsiretini shýbásiz…

Asaýǵa - tusaý,
Egeske qysaý.

At qadirin mingen biledi,
As qadirin ashyqqan biledi.

Baıdy aıama, atty aıa.

Ermendi jerge eshki baq,
Jýsandy adyrǵa qoı baq,
Shıli saıǵa sıyr baq,
Sekseýildi soǵa túıe baq,
Jeldi dalaǵa jylqy baq.

Aryq jylqy jalyna súıenedi,
Eski qylysh júzine súıenedi.

Alysty jaqyndatatyn at,
Jaqyndy alystatatyn jat.

Báıgege qosar attyń erin alma, terin al.
Dana adamnyń bergen zatyn alma, tilin al.

At pysqyrsa, joly bolady,
It pysqyrsa, sory bolady.

Jylqy egiz tapsa, erine qut,
Sıyr egiz tapsa, áıeline qut.
Túıe egiz tapsa, eline qut.
Qoı-eshki egiz tapsa qorasyna qut.

Kerbalaq jylqydan shyǵady,
Qýbalaq túlkiben shyǵady.

Aıaǵy jýan attyń júrisi joq,
Basy jýan ıttiń úrisi joq.

Júıirik atty toıǵa min,
Shaban atty qoıǵa min.

Tulpardyń arqasynan er ketpes,
Qulaǵynan ter kepes.

Aıǵaı shyqsa júıirik eliredi,
Urys shyqsa tentek eliredi.

At qosaqsyz júgirmeıdi,
Adam qosaqsyz júrmeıdi.

Erte tursań jylqynyń ózin kóresiń,
Jaı tursań jylqynyń izin kóresiń.

Esek mingen at suraıdy,
At mingen tulpar suraıdy.

At aınalyp qazyǵyn tabar,
Dán aınalyp dırmen tabar.

Qańǵyrǵan aıǵyrǵa,
Kezegen bıe kezdesedi.

Saýmal ishseń qymyz joq,
Batal minseń qulyn joq.

At júrirmeıdi,
Bap júgiredi.

Er ashpaımyn degen esigin úsh ashady,
At baspaımyn degen jerin úsh basady.

Júıirik at toqtyǵyn bildirmes,
Jomart adam joqtyǵyn bildirmes.

Aty júıirik aldyn baıqaıdy,
Aqyl júıirik artyn baıqaıdy.

At aýnaǵan jerde túk qalady,
Batyr aýnaǵan jerde oq qalady.

Jaman atqa jal pitpeıdi,
Jalqaý adamǵa mal pitpeıdi.

Ura berseń, tulparda týlaq bolady,
Qýa berseń, suńqarda qordaq bolady.

Qystan qalǵan týlaǵyń,
Jaz shyqqanda tulpar bolady.

Soqyr atqa ıttiń kózin salsań,
Boqqa qarap oqyranady.

Myń esektin bir tulpar artyq,
Myń  torǵaıdan bir suńqar artyq.

Shaban attan jelmes týady,
Sarań adamnan bermes týady.

At syryn mingen biledi,
Jol syryn júrgen biledi.

Atty atbekke baptat,
Qusty qusbekke saqtat.

Alýan -alýan júıirik bar,
Áline qaraı júgirer.

Atyń shabandasa, babyna qara,
Dosyń jamandasa, aq- qarasyna qara.

Jigit jaqsysy tórde,
At jaqsysy kerde.

Aryq atqa mingenshe,
Eki aıaǵyńdy min.

Arqasy bútin at semiz,
Kóńli toq er semiz.

Qoı ishi - bereke,
Jylqy ishi - mereke.

At arysa týlaq,
Er arysa arýaq.

At aryǵy ıesinen,
Qulyn aryǵy bıesinen.

At aryǵy minisinen,
Qoı aryǵy órisinen.

Jaqsy at eliktiredi,
Shaban at zeriktiredi.

At alsań bitimine qara,
Odan qalsa kútimine qara.

Jylqy tebinge tartady,
Er tegine tartady.

Jaqsy at ne ajaldan qutqarady,
Ne azaptan qutqarady.

Jalqy jigitke ámir joq,
Jalqy atqa damyl joq.

Aıańshyl at arymas,
Shárgez adam qaıyrylmas.

Isimerdi isine qarap tanısyń,
Jylqyny tisinn qarap tanısyń.

Arǵymaqtan at jaqsy shabys bolsa,
Aǵaıynnan jat jaqsy tanys bolsa.

Aryq atqa tuz berme,
Aqymaqqa qyz berme.

Jylqy alsań kórip al,
Baqaıy jýan toryny al.

At kórmegen at minse, shaba-shaba óltirer,
Ton kımegen ton kıse, qaǵa-qaǵa bitirer.

Júıirik atta jal bolmaıdy,
Ǵalym adamda mal bolmaıdy.

Jabydan aıǵyr salma, jaldy eken dep,
Jamanǵa jaqyn barma, maldy eken dep.

Jabyny maqtaǵanmen tulpar bolmas,
Japalaqty baptaǵanmen suńqar bolmas.

Qarǵa quzǵyn kóbeıse, jutaǵannyń belgisi,
Taı men qulyn kóbeıse, qutaıǵannyń belgisi.

At úıirin saǵynsa, arqy aıaǵyn qaǵynar,
Er el-jurtyn saǵynsa, aıyl - turmanyn taǵynar.

At tuıaǵyn taı basar,
Áke ornyn ul basar.

Aryq atqa qamshy - jaý,
Jyrtyq úıge tamshy  jaý.

Aıǵyrmen oınaǵan at,
Arqasyn aldyrady.
Sheshenmen oınaǵan adam,
Aıaǵynan shaldyrady.

Jylqyda ót joq,
Qusta sút joq.

Bir bıeden ala da qula da týady.

At ústi - áýlıe.

Jaqsy jaqynyna tartpaıdy,
Jaqsy aıǵyr jatynyna shapaıdy.

Bı jemir bolsa, rýy tozady,
Aıǵyr jemir bolsa, úıiri tozady

Etigin sheshpeı er tyńaımas,
Erin almaı at tyńaımas.

Qý at jorǵa bolady,
Qý adam molla bolady.

Er súrinbeı el tanymaıdy,
At súrinbeı jer tanymaıdy.

Kónekten shoshyǵan bıe ońbas,
Túsinen shoshyǵan adam ońbas.

Jorǵadan týǵan jortaq bar,
Batyrdan týǵan qorqaq bar.

Qyzben alyspa,
Qysyraqpen jaryspa.

At jetpegen jerge, hat jetedi.

Ash at- bar at,
Toq at - joq at.

Attan at qalsa , qulaǵyn kesedi.
Qatynan qatyn qalsa, tylaǵyn kesedi.

Qotyr atqa soqyr at úıir,
Ury adamǵa qaraqshy úıir.

Urynshaq at aryq bolar,
Kóńilshek jigit kárip bolar.

Qarǵa arǵymaq arysa,
Qaraǵa adym jer muń bolar.
Qara kózden nur taısa,
Bir kórýge zar bolar.

Aspandaǵy suńqardyń,
Qanatynan qaıyrylar  kúni bar.
Toptan ozǵan tulpardyń,
Tuıaǵynan maıyrylar kúni bar.

Qý bas aıǵyr qunanyn shaınaıdy,
Qý bas basshy qol astyn shaınaıdy.

Tulpardan iz qalady,
Ustadan biz qalady.

Jaqsy attyń artynan qunan eredi,
Jaqsy jigittiń artynan ulan eredi.

Atyńdy aıasań , aıyl qatty tart,
Balańdy aıasań, aıybyn betine aıt.

At barda eseke minbes,
Aqyldy adam estige tıispes.

At syry ıesine málim,
Jat syry Allaǵa málim.

Tulparǵa az artyp qatty júr,
Túıege kóp artyp aqyryn júr.

Jorǵalymen joldas bolma,
Oıatsyzben qurdas bolma.

Jylqyny mańqa buzady,
Dostyqty aramza buzady.

Tulpar tuıaqty keledi,
Qyran qııaqty keledi.

Tulpar úıirin tabady,
Suqar tuǵyryn tabady.

Tulpar topta synalady,
Jigit sapta synalady.

Kóbik qarda túlki oınar,
Kók shalǵynda jylqy oınar.

Bastyqpaǵan asaý basqa shabady,
Jaǵympaz adam bastyqqa jaǵady.

Tebinde jerde jylqy ólmes,
Ermendi jerde er ólmes.

Tap bermede taı ozar,
Tabany qyzǵanda tarlan ozar.

Tulpar mingen túbin tabady,
Esek mingen esik jaqta qalady.

Tisteýi jylqy tisin kórsetpes,
Zalym qý júrgen izin kórsetpes.

Jylqyly baı seri baı,
Qoıly baı qordaly baı.

At qulaǵynan aqsamaıdy,
Qý bastyq qasynla qaqsamaıdy.

Dala kórki - tal,
Jylqy kórki - jal.

Tulpardan shaban týady,
Shabannan jelmes týady.

Júıirik atqa bir qamshy,
Shaban atqa myń qamshy.

Atty shabynan maqtaıdy,
Jigitti tabysynan maqtaıdy.

At ajary jalynda,
Er ajary qasynda.

Attan attyń nesi artyq-
Júrisi men kúshi artyq.
Erden erdiń nesi artyq-
Erligi men ary artyq.

Atyń shaban bolsa, basqa urma,
Dosyń jaman bolsa, qas qylma.

Arqyraǵan aıǵyrdyń úıirin kór,
Astamsyǵan jigittiń úıine baryp kór.

At júrisi - ústindegi batyrdyń tynysy,
Bereke - birlik halqytyń - yrysy.

Atyń shapshań bolsa, berdi qudaı,
Aýyzyń shapshań bolsa, urdy qudaı.

Adamdy oı arytar,
Tulpardy toı arytar.

Adamdy sybys buzady,
Atty minis buzady.

Arǵymaq attyń quıryǵy -
Ári jibek, ári qyl.
Er jigittiń belgisi,
Ári myrza, ári qul.

Arǵymaq attyń belgisi-
Az ottar da kóp jýsar.
Azamat erdiń belgisi-
Az sóıler de kóp tyńdar.

At toǵyzynda tolady,
Jigit jırma besinde  bolady.

Jazda jorǵa óledi,
Qysta myrza óledi.

At qossań aımaǵyńmen qos,
Sonda bolasyń merekege qosh.

At aryǵyn jerden kóredi,
Jaýyr bolýyn erden kóredi.

Shaban atty kólikke sanama,
Jaman jigitti serikke sanama.

Atty urǵan buzady
Aqıhatty burǵan bushady.

Myqty aıǵyr úıirin bórige aldyrmas,
Myqty jigit aýylyn uryǵa aldyrmas.

Azamat jaqsysy arynan,
At jaqsysy jalynan.

At mingenniń kózi ótkir,
Hat bilgenniń kózi ótkir.

Bapker kórgen at tanyr,
Ustaz kórgen hat tanyr.

Adam qulaqtan azady,
At tuıaqtan azady.

Bir bıeniń eki emshegi,
Biri ketse súti joq.
Bir túıeniń eki órkeshi,
Biri ketse kúshi joq.

Bir miner atyńdy shaban deme,
Birge júrgen dosyńdy jaman deme.

Jaqsy at kúı tilemeıdi,
Jaqsy dos syı tilemeıdi.

Jaman dosty sanatqa sanama,
Shaban jylqyny qanatqa sanama.

At ıesi aldyna minedi,
Qasyndaǵysy artyna mingesedi.

At jamany taıymen oınar,
It jamany qoımen oınar.

Aty jaýyrdyń aıaǵyna kúsh túser,
Atany jaýyrdyń arqasyna kúsh túser.

Adam qyzyǵy qartaıǵansha,
At qyshyǵy aryǵansha.

Jorǵa júrisimen pul bolaly,
Jalqaý jatyp iship qul bolady.

Arqasyna er batqan at aıańshyl bolady,
Aryn dattaǵan er qarǵysshyl bolady.

Jalǵyz shapqan at júırik bolady,
Jaǵyz sóılegen jigit sheshen bolady.

“Áıt-shý” degen atqa demeý,
“Áýip” degen erge demeý.

Qartaıǵanda kári boz jorǵa bolar,
Qartaıǵanda kári shal zorǵa bolar.

Myń jylqyny bir jylqy úrkittedi,

At kisinesip tabysady,
Adam sóılesip tabysady.

Qatty adam yrymshyl,
Qasań at qyrynshyl.

Bedeý minsnń , bel asarsyń,
Alǵys alsań , kóp jasarsyń.

Jylqyny búgelek qurt azdyrady,
Jigitti kúıgelek qatyn azdyrady.

Atty joldas bolmaıdy arbalymen,
Jortyq joldas bolmaıdy jorǵalymen.

Qý baıtal eki aıǵyrdy ash qaltyraly,
Qý qatyn eki erkekti birdeı sastyrady.

Taı týlap úıirinen shyqpas,
Bala jylap shańyraǵyn jyqpas.

Attyń ataǵy úlken,
Túıeniń tabany úlken.

Jep kóp bolsa at semiz,
Jemtik kóp bolsa ıt semiz.

Shaban at taqyńdy jeıdi,
Jaman joldas aqylyńdy jeıdi.

Shabanǵa minip “Shý” deseń, syıpaq qaǵady,
Jalqaýǵa  kelip” Júr” deseń qıpaq qaǵady.

Atty taıymen saqta,
Qatyndy baıymen saqta.

Jas atty baqsań toıynar,
Kári atty baqsań soıylar.

Aıǵyrdy neden salsań,
Atty sodan minesiń.

Tulpar bıeden týady,
Nar ingennen týady,
Batyr anadan týady.

Túıe kósh - saltanaty,
At er - qanaty.

Atty kúnde minseń týlaq,
Aıda minseń qýnaq,
Jylda minseń tulpar,
Baptap minseń súńqar.

Kóbeń at júris kótermeıdi,
Mástek at minis kótermeıdi.

Jylqy urlansa jaýdiki,
Ysqyrsa jeldiki,
Iesi ólse eldiki.

At qulyny kúshinde,
Bıe qulyny ishinde.

Jylqy maldyń - patshasy,
Túın júktiń qasqasy.

Kisi aty tersheń,
Kisi kıimi kirsheń.

Jaqsy jylqy janǵa serik,
Jaqsy ıt malǵa serik.

Bıe qulyn baǵyp júrip terlese,
Qulyn bosqa shaýyp júrip terleıdi.

Atty baǵa bil,
Babyn taba bil.

Malshy bolsań, qysta qur at usta,
Qur at ustasań, bir egeı bir at usta.

Jylqy soımaı kóńil jaılanbas,
Qazy jemeı aýyz maılanbas.

Jetpis atty saqtaý qıyn,
Bir atty baptaý qıyn.

Erge laıyq at týar,
Jerge laıyq egin shyǵar.

Esektiń tuıaǵyna altyn taǵa qaqsańda tulpar bolmas,

Tulpardy taǵalamasań da esek bolmas.

Attyń syry ıesine málim,
Qyzdyń syry sheshesine málim.

Er sáýletin el saqtaıdy,
At sáýletin jal saqtaıdy.

Adam bolar bala sózinen belgili,
Tulpar bolar qulynnyń kózinen belgili.

Shaban at urǵandy bilmes,
Jaman adam syılaǵandy bilmes.

Jamandasyp taı alsań,
Jamandasyp ólersiń.

Jaman qatyn - jaqsy qatynnyń azyǵy,
Jaman at - jaqsy attyń qazyǵy.

Shyn sulýda min bolmas,
Shyn júırikte syn bolmas.

Taı juty - qańtarý,
Nar juty - qaıtaýyl.

Taqym qaqtaǵan taı aryq,
Qatyn qaqtaǵan baı aryq.

Bitken iske minshi kóp,
Júıirik atqa synshy kóp.

Tulpar qorada tursa da,
Kóńili dalada turady.

Alys jol at synaıdy,
Aýyr júk nar synaıdy.

Jalǵyz aty bar jarystan qalmas,
Jalǵyz uly bar toıdan qalmas.

Attyń toqymyna qarama,
Ósken tuqymyna qara.

Atty qamshymen aıdaǵan buzady,
Jelmen aıdaǵan ozady.

Jelgen atqa jel kómek,
Qıyndyqqa el kómek.

Bolat BOPAIULY