QAZAQ JÁDIDShILERI
Qazaq jádıdshileri – XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysy men XX ǵasyrdyń basynda qazaq qoǵamynda paıda bolǵan aǵartýshylyq baǵyt ókilderi. Olar musylman áleminde keń taraǵan jádıdshildik qozǵalystyń bir bóligi boldy. Jádıdshilerdiń negizgi maqsaty – dinı bilim berý júıesin reformalaý, zamanaýı bilimdi taratý, ulttyq sana-sezimdi oıatý jáne otarshyldyqqa qarsy turý arqyly qoǵamnyń rýhanı jáne mádenı damýyna yqpal etý.
Jádıdshildik qozǵalystyń paıda bolýy
Jádıdshildik (arabsha «jadıd» – jańa) qozǵalysy XIX ǵasyrdyń sońynda Reseı ımperııasynyń quramyndaǵy musylman halyqtar arasynda paıda boldy. Bul qozǵalysqa túrki halyqtarynyń zııalylary, sonyń ishinde tatar, bashqurt, ózbek, qyrǵyz, qazaq aǵartýshylary belsendi qatysty. Jádıdshilerdiń negizgi ıdeıasy: Islam dinin zamanaýı bilimmen ushtastyrý; Jańa ádispen (ýsýl-jadıd) oqytý júıesin engizý;
Ultty mádenı jáne saıası turǵyda jańǵyrtý.
Jádıdshildik qoǵalysynyń paıda bolýynda negizgi eki oı bar. Ǵalymdardyń bir tarapy jádıdshilik reformatorlyq qoǵalystyn bilim salasynda ıaǵnı batystyq aǵartýshylyq kezeńimen baılanystyrsa, bir top ǵalymdar jádıd jańarý túsinigiń dinı tulǵalarmen baılanysty ortaǵa shyqqanyn alǵa tartýda. Eki oıdyń da óz ǵylymı negizi bolǵany sekildi bul eki oıdy bólmeı, birin biri qoldaıtyn bir tutastyq retinde qalyptasqandyǵyn da kóre alamyz. Iaǵnı jádıdshilik qoǵalysynyń jańarý oı-pikirleri batystyń tarıhı tájirbıesiniń áseri bolǵany anyq. Alaıda shamamen barlyq derlik bilim berý salasy tikeleı dinı medreselermen baılanysty bolǵany úshin medrese tártibinde bilim berý júıesi ózgermeı bul qozǵalystyń da shyǵýy múmkin emes edi. Sondyqtan da bul eki ustanym biriń birine qarsy emes birin-biri tolyqtyratyn ustanym dep baǵalaı alamyz.
Negizgi qyzmeti men ıdeıalary
Aǵartýshylyq qyzmet:
Qazaq jádıdshileri halyqty saýattandyrýǵa erekshe nazar aýdardy. Ahmet Baıtursynuly qazaq tilinde álipbı jasap, oqýlyqtar jazdy. Jádıd mektepteri ashylyp, onda jańa ádispen oqý baǵdarlamalary engizildi. Eski oqý tártibi boıynsha 10 jylǵa jýyq bilim alǵan oqýshylar ulttyq erekshelikter men oqýty ádis tásiliniń eski júıe arqyly jalǵasýy, oqý men oqýshylardyń sapasyn túsirip, kóptegen qıyndyqtar týǵyzǵan edi. Eski oqý júıesinde Arab-parsy elderiniń jazý-oqýy negizinde quralǵandyqtan basqa ult ókilderine bilim alý ońaıǵa túspedi. Ahmet Baıtursynulynyń jańa álipbıi bir dybys bir árip negizinde qazaq ultyna yńǵaılastyryp, 10 jylǵa jýyq oqýdy 1 jylǵa deıin qysqartap osy merzimde oqý men jazýdy úıretip shyǵatyn boldy.
Ulttyq sana qalyptastyrý:
Jádıdshiler qazaq halqynyń ulttyq ereksheligin saqtap qalýdy kózdedi.
Til, din, mádenıet máselelerinde ulttyń birligin nyǵaıtýǵa tyrysty. Qazaq jádıdshileriniń negizgi saıası ustanymdary Alash qozǵalysy jáne Alash partııasynyń negizinde kórinis tapty. Alash úshin negizgi múdde – ulttyq múdde edi.
Baspasóz jáne ádebıet:
Jádıdshiler baspasóz arqyly óz ıdeıalaryn nasıhattady. Mysaly, «Qazaq», «Aıqap» sııaqty gazetter men jýrnaldarda aǵartýshylyq maqalalar jarııalandy. Olar qazaq ádebıetin jańǵyrtyp, ulttyq taqyryptardy kótergen shyǵarmalar jazdy.
Saıası belsendilik:
Qazaq jádıdshileri Alash qozǵalysynyń negizin qalady. Bul qozǵalys qazaq avtonomııasyn qurýǵa jáne otarshyldyq saıasatqa qarsy turýǵa baǵyttaldy. 1917 jyly Alash Orda úkimetin qurdy, bul qazaq qoǵamynyń táýelsizdikke umtylysynyń aıqyn kórinisi boldy.
Din máselesi:
Alashtyqtardyń taǵy da bir negizgi máselesi – din máselesi edi. Ókinishke oraı 18-19 ǵasyrlarda Reseı patshalyǵy Islam dinin óziniń kolonııalyq saıasatyn júrgizýge de paıdalandy. Alashtyqtar din máselesinde ustanymdary óte anyq bolǵan edi. Alashtyqtar jeke múftııat ashylýyn jáne barlyq dinı ister qazaq tilinde ótýin bir aýyzdan qoldady.
Medet SÁDIBEKOV, dintanýshy
