QAZAQ YRYMDARY

“Bala bas ustamaıdy. Eger bala bas ustasa ákesi ólip qalady dep tyıym salǵan.

Nannyń qıqymyn jese - baı bolasyń deıdi.

Sábı tońqaıyp eki aıaǵynyń astynan qarasa, kútken jolaýshy keledi nemese qonaq keledi deıdi.

Jas balaǵa buǵana ustatpaıdy, onda boıy óspeı qalady dep joryǵan.

Qyz balaǵa jilik ustatpaıdy. Ustatsa kúıeýge shyqpaı oń jaqta kóp otyryp qalady deıdi.

Bala alǵash jolaýshy shyqqanda toı jasaıdy.

Sábı kózin ashyp uıyqtasa - jary sulý bolady.

Sábı shalqasynan alańsyz uıyqtasa, elge belgili azamat bolyp ósedi, búk túsip uıyqtasa, ýaıymshyl, jigersiz bolyp shyǵady. Etpetinen jatyp uıyqtasa, oıshyl bolady. Eger aıaq-qolyn erkin sozyp uıyqtasa - bolashaq batyr, kemeńgerliktiń belgisi.

Balanyń jelkesi shuqyr bolsa, nemese jelkesinen súıse kesir bolyp ósedi.

Shóberesiniń alaqanyna sý quıyp ishken qart jumaqqa barady.

Til ushyn jese, súıreńdep sóıleı beretin bolady dep yrymdaǵan. Tańdaı jese, sheshen bolady.

Batyrdyń, aqynnyń, sheberdiń, palýannyń sarqytyn jegizse nemese olar sábıdiń aýzyna túkirse, olardyń jaqsy qasıeti men óneri balaǵa qonady degen yrym bar.

Sábıge kóz tımes úshin kúıe jaǵyp qoıady.

Jastyń basy aýyrsa «basyńa bas qosylady» dep yrymdaǵan.

Juma kúni kir jýma - árýaqtar renjıdi.

Aqty (sútti, aırandy) tókse, maldyń jelini ketedi.

Nannyń qıqymyn jese - baı bolasyń deıdi.

Pyshaqtyń júzi shalqasynan jatsa, sol úıdiń maly pyshaqqa ilinedi.

Eger kıiz úı syrtyna ıt saryp ketse, qut keledi dep jaqsylyqqa telıdi.

Adam qulaǵy shýyldasa, janyndaǵy kisiden «qaı qulaǵym shýyldady?» dep suraıdy. Ol dál tapsa, «meni bireý maqtap jatyr eken» deıdi. Taba almasa, «jamandap jatyr eken» deıdi.

Jańa týǵan botasy bar úıge qyzyl jalaý baılap qoıady. Muny kórgender atpen, kólikpen qatty júrip kelmeıdi. Qatty kelse, bota shoshyp ólip qalady dep oılaǵan.

Qazaq seısenbide jolǵa shyqpaıdy, is, jumys bastamaıdy, kóship-qonbaıdy.

Jolaýshyǵa «qaıda barasyń» demeıdi, «jol bolsyn» deıdi.

Tamaq ústine kelgen adamǵa úı ıesi «maqtap júredi ekensiń» dep rıza bop qalady. Dastarhan jınalyp jatqanda kelgenge «bizdi jamandap júredi ekensiń» dep eskertý jasaıdy.

Dastarhan ústine kelgen adamǵa dám aýyz tıgizedi, áıtpese kúıeýiń nemese áıeliń tastap ketedi deıdi.

Mal satqanda ony noqtasymen ne bas jibimen bermeıdi, maldyń basy kemıdi dep yrymdaıdy.

Mal tóldep jatqanda eshkimge mal bermeıdi, satpaıdy jáne aıyrbastamaıdy.

Jaqyn adamdarǵa pyshaq, ıt syılamaıdy.

Eger jaqyn adamnyń pyshaǵy óte unasa, ony urlap nemese satyp alady.

Aýyl ishine atpen shaýyp kelgen jaman yrym.

Eger súıinshi surasa shaýyp kelýge bolady. Biraq «súıinshi, súıinshi» dep aıqaılap kelýge tıis.

Qaıǵyly, qazaly habardy esirtkende nemese janazaǵa shaqyrǵanda ǵana atpen shaýyp kelip shetki úıge habarlaıdy. Ol úıdiń ıesi basqalarǵa habarlaýy tıis.

Úıge keshke nemese túnde kelgen adam «kesh jaryq» dep kiredi. Úıge kelgen qonaq adam bolsyn-bolmasyn «assalaýmaǵaleıkým» dep sálem berý kerek.

Ekiqabat áıel arqan attamaıdy, attasa balanyń kindigi moınyna oralyp qalady deıdi.

Bireý áńgime aıtyp otyrǵanda sábı túshkirip qalsa, shyn aıtqany dep oılaıdy.

Aty súrinshek bolady dep balaǵa tóstiń súrinshegin jegizbeıdi.

Qazaq «sátti kún» dep isti sársenbi kúni bastaıdy.

Kózge terisken shyqsa, saýsaq arasynan qol shyǵarady.

Mysyqqa tamaq bergende «erteń umytyp ketesiń» dep mańdaıynan shertip beredi.

Taýyq mezgilsiz shaqyrsa - jaman yrym.

Iegiń qyshysa bir jerden dám tatasyń.

Adamnyń kelinshek otyrǵan jaqtaǵy aıaǵy úıip qalsa, ol ekiqabat eken dep yrymdaıdy.

Eger ózderi ákelgen sybaǵa nemese tamaqtan jese, ol úıdiń áıeli qyz tabady deıdi.

Beıýaqytta uıyqtaǵan, jylaǵan jaman bolady.

Qoldy jýǵannan keıin onyń sýyn silikpeıdi, oramalmen súrtedi.

Bala qaspaq jese, onyń úılený toıynda jańbyr jaýady.

Balasy shymyr bolsyn dep ekiqabat áıelge saǵyz shaınatady.

Túsik tastamasyn dep jas áıeldiń etegin búrip qoıady.

Ekiqabat áıeldiń kúni jaqyndaǵan kezde «Jer Ana qýat ber» dep jalańaıaq júrgizedi.

Jas bosanǵan nemese aıaǵy aýyr áıel túnde sýǵa barmaıdy.

Ekiqabat áıelge pyshaq, ara, qaıshy ustatpaıdy. Ustasa merziminen buryn bosanady degen yrym bar.

Balasy kindigine oralyp qalady dep ekiqabat áıelge ıne-jip ustatpaıdy.

Bala ortan jiliktiń maıyn jese, ata-anaǵa meıirimsiz bolady.

Ekiqabat áıel qoıan etin jese, balasy qoıanjyryq bolyp týady desedi.

Sıyrdyń jelini isse, tańerteń erte kebispen ushyqtaıdy.

Jas kelinniń tósi, maldyń jelini isse, qaıtys bolǵan adamdy jýǵan qolǵappen aptaıdy.

Jańadan qaınatqan sabyndy joǵary qoısa, ol úıge túsken kelin órkókirek bolady.

Aspannan aǵyp túsken juldyzdy kórgende qazaqtar «meniń juldyzym joǵary» deıdi.

Adamǵa nemese malǵa bireý suqtanyp qarasa, «kóziń tıedi» dep túkirtedi.

Balyqtyń quıryǵyn ustasa, aýǵa balyq túspeıdi.

Oıynǵa ashýlanǵan adamnyń basy taz bolady.

Mal úsheý ne tórteý (úsh ne tórt tól) týsa, olardyń bireýin baýyzdap, bosaǵaǵa kómedi.

Eger bir úıde qyz týa berse, kelesi balany ul bolsyn dep oǵan uldyń atyn qoıady.

Eger aýyzdyq shyqsa, júgenniń aýyzdyǵymen emdeıdi.

Kóp jasaǵan nemese jaqsy adam qaıtys bolsa, onyń kıimderi men tutynǵan zattaryn yrym etip bólip alady.

Adam basy kemıdi dep bóten adamǵa bas kıim bermeıdi nemese aıyrbastamaıdy.

Sadaqaǵa kıim berse, onyń túımesin qıyp alady.

Balanyń moıynyn tez jáne túzý bekisin dep onyń shildehanasyna soıǵan qoıdyń moıyn omyrtqasyn tutasymen asyp, tesiginen shybyq ótkizip keptirip qoıady.

Nesibesi kóp, dastarhany mol bolsyn dep jańa úıdiń bosaǵasyn maımen maılaıdy.

Jıendi ursa, qoly qaltyraıdy degen yrym bar.

Qazaq basymyz kóbeımeıdi dep adam sanamaıdy.

Alys jolǵa shyqqan adamdar qarashańyraqtan nemese úlken kisiniń úıinen dám tatyp attanady.

Qazaq jek kórgen nemese kórmeımin degen adamynyń artynan bir ýys topyraq shashady.

Bireýdiń úıi órtense, onyń arty jaqsylyq bolady dep yrymdaıdy.

Jańa aıdy kórgender «jańa aıda jarylqa, eski aıda esirke» dep bata jasap, yrymdaıdy.

Shala týylǵan balany tymaqqa salyp, neshe kúni kem bolsa sonsha kún kerege basyna ilip qoıady.

Qaly úlkeıip ketpesin dep qalymen týylǵan balany Qaldybaı, Qaldygúl dep ataıdy.

Pále jaladan aýlaq bolsyn dep jańa úılengen jastardy arsha tútinimen ystaıdy.

Óreden jas qurt alyp jese, jańbyr jaýady.

Óliktiń denesi oralǵan kilemdi túnde juldyzǵa qaratyp jaıyp baryp paıdalanady.

Shashalǵan adamǵa «mal qap» deıdi.

Et týraǵanda bir kesek et qalyp qoısa, et týraýshyǵa ótirik aıtatynyń bar eken deıdi.

Bireý qaıtys boldy dep eskertip, keıin ol tiri bolyp shyqsa, «kóp jasaıdy eken» dep yrymdaıdy.

Úıdiń óz sábıi úıge «assalaýmaǵaleıkým» dep kirse, ol úıge kóp keshikpeı qonaq keledi.

Sábı qolyndaǵy zattaryn «shashý» dep shashsa, ol úıde toı bolady.

Bas kıimdi teris qaratyp kıgen jaman istiń belgisi.

Jas adamdar «basym aýyrady» dese, «basyńa bas qosylady eken» deıdi.”

Etnograf-jazýshy

Seıit KENJEAHMETULY-nyń arhıvinen