QAZAQ MUSYLMANDYQ TARIHYNDAǴY JIHAD TÚSINIGI
Eń alǵash jıhad túsinigi Túrkistan aımaǵyndaǵy esepsiz “rıbattardyń” (tekkelerdiń) ıslamdy jaıýdaǵy orny men mańyzynda naqty kórinis tapty.Islamnyń alǵashqy taralý dáýirinde rıbattar shekaralyq qalqan ıaǵnı, “kishi jıhad” qyzmetin atqarsa, keıinnen shekaradan ishki aımaqqa aınalǵanda “uly jıhad” ıaǵnı, nápsiniń tárbıelenýimen aınalysqan sýfılerdiń tekkesi retinde dinı sopylyq tálim-tárbıe oshaqtaryna aınalǵan.
XI-shy ǵasyrlarda rıbat burynǵy maǵynasyn joǵaltyp, medrese, mektep, tekkeni bildiretin sýfılik dinı uǵym retinde qoldanyla bastady. Óıtkeni osy ǵasyrlarda dindi “kishi jıhad” arqyly emes, “uly jıhad”, ıaǵnı adamnyń kóńilin, rýhanı álemin jaýlaýdy maqsat etken sopylyq dúnıetanymdyq aǵymnyń tarıqattar kezeńi bastalǵan bolatyn. Osy ǵasyrda Maverannahrda on myńnan astam rıbattar men tekkelerdiń bolǵandyǵyn Ibn Hallıqannyń rısalasy da rastaıdy. Tarıhta túrikter arasynda sopylyq dúnıetanymnyń jaıylýy men tarıqattar dáýiriniń bastalýy qubylysy Qoja Ahmet Iasaýı atymen tyǵyz baılanysty. Iasaýı tarıqaty onyń iliminiń qalyptasý protsesin aıqyndaıtyn negizgi kórsetkish bolyp tabylady.
Mýjahada, jıhad uǵymdary qazaq musylmandyq túsiniginde eń uly (jıhad) soǵys nápsige qarsy ashylǵan kúres. Mýjahada maqsaty, taqýa bolý úshin jasalady. Bul kúres sharıǵattyń (buıryqtaryna) zańdaryn oryndap, júrekti taza ustaý úshin, nápsini tárbıeleýge negizdelgen. Buǵan ýara(taqýa) da delinedi; ekinshi týra jolda (ádilet jolynda) júrý úshin júrgiziledi, úshinshi sýfı-áýlıe bolý úshin júrgiziledi.
Adamnyń rýhanı jıhad jarııalaýy “erikti ólim” jolyna túsip, ıaǵnı nápsini tizgindeýine, asqan asýlary men darııalaryna jınaqtaýysh termın retinde “rýhanı joǵarylaý joly” (saır-ýl ‘ýrýjı) dep te ataıdy. Osy rýhanı damý jolynyń asýlary–nápsini tárbıeleýdi maqsat etetin rýhty tárbıeleýdiń tehnıkalary men jattyǵý (rııazat) jáne nápsimen kúres (mýjahada) ádisterin tańdaǵan sýfılerde “nafs-ýl ‘ammara”, “nafs-ýl laýýama”, “nafs-ýl mýlhıma”, “nafs-ýl mýtma‘ınna”, “nafs-ýr radıııa”, “nafs-ýl mardıııa” jáne “nafs-ýl kamıla” dep atalatyn rýhty nápsiden aryltý mártebeleri; al “mahabbat”(ǵashyqtyq) pen “rýhanı shabyt” (jazb-Ekstaz-trans) ádisin tańdaǵan sopylyq mektepterde “qalb”, “rýh”, “syr”, “syrdyń syry (sırr-ýs-sır)”, “hafı”, “ahfa” (latı’f-ýs sıtta-alty rýh dárejeleri) dep atalatyn rýhanı kúmbezder (perdeler) bar. Adam osy kedergiler men darııalar arqyly rýhanı kemeldený jolynan ótip, nátıjede kemel adam (al-ınsan-ýl kamıl) maqamyna ulasady. Bul rýhanı joldy júrip ótý osy jazyp, sıpattap otyrǵanymyz sııaqty ońaı sharýa emes, árıne. Bul jol — óte tereń mahabbat pen erik-jiger, sabyr men qaırat qajet etetin, soqpaǵy bitpes, sońy joq jol. Adam menmendikten arylmaı, dúnıe men materııadan qol úzbeı, qysqasy qalbti Táńirden basqa barlyq nárselerden aryltpaı turyp, bul joldyń súrleýinde júrýdiń ózi bos áýreshilik. Sonymen qatar bul jolda ustazsyz, pirsiz jol tabý da múmkin emes. Bul aýyr joldyń azyǵy da, kóligi de adamnyń qalbindegi — mahabbat. Mahabbatsyz adamdyq ta, Haqqa qaýyshý da joq.
Iasaýı fılosofııasyndaǵy Bolmystyń jaratylýy men tirshiliginiń sebebi — adam. Adam álemniń “qutby”, ıaǵnı álemniń tiregi, ortalyǵy, astanasy. Ol syrttaı halyqpen, ishteı, ıaǵnı rýhymen Haqpen birtutas. Rýhymen Táńirge qaýyshqan adam sınagokta, meshitte, monastyrda, puthanada qaı jerde bolmasyn “óz úıinde” sııaqty sezinedi. Óıtkeni onyń uǵymynda dinniń barlyǵy da adamdy Táńirge baǵyttaýdy qamtamasyz ete alady. Sondyqtan bul jol qal emes hál ilimi.
Jalpy ıslam mádenıetinde kemel adam sıpatyn adamzat tarıhynda eń joǵarǵy dárejede kórsete bilgen tulǵa Hz. Muhammed (s.ǵ.s) paıǵambar. Hz. Muhammedtiń (s.ǵ.s.) rýhanııaty (rýhy, nury, aqıqaty) bolmystardyń paıda bolý mártebeleriniń alǵashqy satysyn (at-ta‘ııýnat-ýl ’ýla), al tarıhı bolmysy bolsa paıǵambarlyq shynjyrynyń sońǵy býynyn (hatam-ýl ’anbıııa’ı) quraıdy. Hz. Muhammetten buryn da Táńirden talaı paıǵambarlar (124000 paıǵambar) “aıan” ákelgenmen umytylyp qalyp otyrǵan. Quran — Táńirlik aqıqatty umyttyrmaıtyn Táńirdiń sózi. Qurannyń jeti atynyń biri–Zıkr (eske salý) bolýynyń sebebi de sondyqtan. Adam arab tilinde umytqan nemese umytshaq (nısıan-ınsan) degen maǵynaǵa keletindigi týraly tafsır kitaptarynda aıtylady. Iasaýı dúnıetanymynda adamnyń osy “umytshaqtyǵymen” jıhad jasaý úshin erekshe metodologııa oılap tapqan. Ony zıkr (eske alý) teorııasy dep ataıdy. Zıkr arapsha eske alý, tereń oılaý, esten shyǵarmaý, ótken hálderdi umytpaı taǵylym alý sııaqty maǵynalardy bildiredi. Zikir rýhtyń damýy úshin azyq. Zikir, suhbat, rýhanı shabyt sııaqty tehnıkalar men quraldardyń maqsaty — Quranda aıtylatyn “tasqa aınalǵan, buzylǵan, tumshalanǵan, aýrýǵa shaldyqqan júrekti” aıyqtyryp, saýyqtyryp emdeý, ondaı júrekti Táńirdi súıe alatyn dárejege jetkizý. Iaǵnı zikir — sanadaǵy shań-tozańdardy silkip, “alǵashqy aqıqattardy” sanada, rýhta qaıta jańǵyrtý, ári rýhtyń Táńirmen bolǵan birligin baıandy qylý úshin umytshaqtyq pen ǵafletten qutylý bolyp tabylady. Túpki maqsaty — “al-mısaq” álemindegi alǵashqy rýh hálimizdi eske salý, soǵan oralýǵa kedergi keltiretin barlyq kúná-jamandyq ataýlydan qashýdy, nápsiden arylýdy árdaıym adamǵa eskertip otyrý. Sonymen qatar zikir ıslam dúnıetanymynda qalbti Táńirge baǵyttaýshy eń basty ǵıbadat bolyp tabylady. Óıtkeni zikir adamnyń “ıman” dárejesinen “ıhsan” mártebesine kóterilýine yqpal etetin rýhanı qýattyń kózi.
Iasaýıdiń dinı tájirıbesinde adamǵa ishki tazalyq, rýhanı tynyshtyq, baqyt syılaıdy. Al ishki tynyshtyq adamǵa úsh túrli paıda beredi: birinshi, adamnyń rýhy men sana áleminde tepe-teńdik ornaıdy; ekinshi, adam ózin qorshaǵan syrtqy álemmen úılesimdilikte bolady; úshinshi, Táńirmen rýhanı tutastyqta bolý arqyly kemeldikke (quldyq dárejesine) jetedi. Ózin ishteı aryltyp kemeldikke jetken adam “qoǵamǵa” oralady. Óziniń boıyndaǵy tanymdyq-moraldyq, kisilik qundylyqtary arqyly qoǵamdyq derttiń daýasy bolady. Osy jolda onyń eń basty ustanymy — “úlgi bolý, basqalarǵa ónege kórsetý”. Ol úshin de rııazat jıhad shart. Sopylyqtaǵy ustaz ben shákirt arasyndaǵy baılanysty, ondaǵy suhbat-dıalog jáne oqý-tárbıe metodynyń júıeli túrin osy Iasaýı murasynan kórýge bolady. Bul metodtyń basty ereksheligi — adamzatqa úlgi bolý, ıaǵnı óziń jasap úıretý jáne kórsetý arqyly tárbıeleý.
Dosaı KENJETAI,
Fılosofııa jáne teologııa
ǵylymdarynyń doktory, professor
