QAZAQ HANDYǴY HÁM IMANDYLYQ IIRIMDERI
Biz, qazaq halqy – tabıǵatynan ımandylyqqa, aqyndyqqa, danalyq oıǵa jaqyn jurtpyz. Babalarymyz tekti, sózi kelisti, pikiri kesimdi, parasatty bolǵan. Jaý shapqanda batyrlarymyz erlik kórsetse, daýǵa aqyndarymyz daıyn bolǵan. Al, araǵaıyndyq qyzmetti, ıaǵnı eki eldi tabystyryp, mámile jasasýǵa dana bılerimiz belsendilik tanytyp otyrǵan.
XV ǵasyrda, ıaǵnı Altyn ordanyń ydyraý tusynda ómir súrgen Asan Qaıǵy babamyzdyń otty jyrlary men ósıetti óleńderi ımandylyqqa negizdelgen. Onyń shyn aty – Hasan Sábıtuly. Tarıhı derekterde jazylǵandaı, babamyz Qazaq handyǵynyń negizin salýshylar dep sanalatyn Kereı men Jánibek handardyń aqylshy bıi bolǵany belgili. Muny qazirgi tilmen túsindirsek, joǵary laýazymdy tulǵanyń keńesshisi deýge bolady. Asan Qaıǵy jyrlary arqyly halyqty birlik pen berekege uıytyp, Qazaq handyǵynyń irgetasyn qalaýǵa mol úles qosqan. Halqymyzdyń rýhanı qalyptasý jolynda da belsendilik tanytty. Sol kezdegi oqıǵalarǵa taldaý jasap qana qoımaı, onyń saldary qandaı bolmaq, isti neden bastaý kerek degen suraqtarǵa jaýap izdegen, tujyrym jasaǵan. Shoqan Ýálıhanov Asan atamyzdy: «Kóshpendi qazaq, qoǵam ulysynyń fılosofy», – dep sıpattaǵan. Asan Qaıǵynyń tolǵaýlary Otandy súıýge, izgi amal jasaýǵa, jamandyqtan saqtanyp, baqytty ómir súrýge úndeıdi. Máselen, myna bir tolǵaýynda jyraý babamyz ótkinshi dúnıelik isterge bola urysyp, talaspaýǵa shaqyrady.
Óleń-jyrdaǵy negizgi oı men tujyrym bylaı túıindelgen:
«Óletuǵyn taı úshin,
Kóshetuǵyn saı úshin,
Jelke teriń qurysyp,
Árkimmenen uryspa.
Ashý degen duspan, artynan
Túsip ketseń qaıtesiń
Túbi tereń qýysqa!..»
Rasynda da keıde bolmashy nárse úshin adam balasy pendelikke urynady, dúnıelik isterge talasyp, abyroısyzdyqqa dýshar bolady. Al Asan Qaıǵy bárine parasat bıiginen qaraýǵa úndeıdi.
Ataqty jyraýlarymyzdyń biri – Shalkıiz Tilenshiuly jas kezinen kıeli sózdiń sheberi, aqyndyq qyrymen tanylǵan. Ol musylmansha bilim alǵan. Sondyqtan da tolǵaýlarynda musylmandyq muratty basty orynǵa qoıǵan. Qazaqta: «Basqa pále – tilden» degen taýyp aıtylǵan asyl sóz bar. Adam balasy tiline saq bolmasa, kúnáni de tilinen tabady eken. Sóz ben tilge baılanysty Shalkıiz jyraý bylaı dep jyrlaǵan:
«Japalaq ushpas jasyl taý,
Jaqsylardyń ózi ólse de sózi saý.
Oılap tursam jamannyń,
Jalańdaǵan óz basyna tili jaý».
Baǵzy kitaptarda Luqman hákim týraly mynadaı oqıǵa baıandalǵan. Bir kisi odan maldyń eń tátti jerin alyp kel dep buıyrypty. Luqman qoıdy soıyp, tilin ákelipti. Endi eń ashy jerin ákelińiz dese, taǵy da sol tildi alyp kelgen eken. Sonda sebebin surap: «Siz nege qaıta-qaıta bir nárseni ákele berdińiz», – dese, ol: «Jaqsylyq ta, jamandyq ta – tilden, til baıqap sóılemese, tas jarady, tas jarmasa, bas jarady», – dep jaýap beripti.
El qorǵaý, Otandy aıalaý, beıbitshilikti saqtaý – musylmannyń asyl mindeti. Bul qasıetter jyraýlarymyzdyń tolǵaýlarynan tys qalsyn ba?! Kórnekti aqyn-jyraý Dospambet (qazaq tiliniń erekshelikterine saı Dusmuhammed sózi Dospambet dep ózgeriske ushyraǵan bolar, máselen Muhammed sózi qazaq dalasynda Muhambet, Mahambet, t.b. dep atalyp ketken) el qorǵaýdy musylmandyq ári perzenttik paryz dep sanaǵan. Ol Qyrym, Noǵaıly, Qazan handyqtary arasyndaǵy shaıqastarda qolbasshy bolǵan. Bir óleńinde: «Osy jolda shahıd bolsam, ıaǵnı janymdy bersem ókinben», – deýi tegin emes, sirá.
Dospambet jyraý:
«...Búgin, sońdy ókinben,
Ókinbesteı bolǵanmyn,
Er Mamaıdyń aldynda
Shahıd keshsem, ókinben!..» dep erlikti nasıhattaǵan. Bul óleń de qazaq dalasyndaǵy er-jigitterge jiger syılaǵan.
XVII ǵasyrdyń kórnekti jyraýy Jıembet aqyn er-júrek batyrlyǵymen de, ushqyr aqyndyǵymen de kózge túsken. Keıbir kitaptarda Jıembet jyraý 1620 jyly Esim hannyń oırattarǵa qarsy soǵysynda Kishi júz qolyn basqarǵany týraly jazylǵan. Ol Esim hannyń esine ótkendi salyp, Qudaıdan qorqýǵa shaqyryp, táýbeshil bolýǵa úndep otyrǵan. Ózi de jyrlarynda bir Allaǵa syıynyp, qulshylyq pen tirshilikti ushtastyra úılesimdi ómir súrýdi ýaǵyzdaǵan. Bul jaǵdaı aqynnyń myna bir óleńinde aıqyn kórinis tapqan:
«...Bastap kelgen ózge emes,
Jıembet syndy bıiń-di.
Malyn salyp aldyna,
Ár saladan quıyldy,
On eki ata Baıuly
Bir táńirge syıyndy».
Abylaı hannyń tulǵalyq beınesin tuńǵysh sıpattaǵan, qoǵam qaıratkeri Buqar jyraý hannyń aqylshysy, ıaǵnı keńesshisi bolǵan. Buqar Qalqamanuly halyqty ımandylyqqa shaqyrǵan. «Tilek» dep atalatyn óleńinde sharıǵatty bilip, ustanýǵa, rýhanı turǵydan ósip, ónegeli ómir súrýdi ýaǵyzdaǵan.
Buqar babamyz:
«Birinshi tilek tileńiz,
Bir Allaǵa jazbasqa
...Besinshi tilek tileńiz
Bes ýaqytty bes namaz,
Bereýi qaza qalmasqa», – dep jyrlaıdy.
Aqyn adamgershilikti nasıhattap, keńpeıil minezdi bolýǵa shaqyrǵan. Allanyń aq jolynda júrip, sharıǵatqa bekem bolýdyń mańyzdylyǵyn túsindirgen. Bir óleńinde:
«Alla degen ar bolmas,
Aqtyń joly tar bolmas,
Tar peıildi keńimes,
Keń peıildi kemimes», – deıdi.
Rasynda da adam balasy keńpeıildi bolǵan saıyn, onyń adamgershiligi artady. Halqymyzda: «Keń bolsań, kem bolmaısyń», – degen sóz bar. Kórkem minez – musylmanǵa tán sıpat.
Qazaq halqy qashan da birlikti basty orynǵa qoıa bilgen. El arasynda «birligi kúshti el ozady», «birlik bolmaı, tirlik bolmas», «jumyla kótergen júk jeńil», «kóppen kórgen uly toı» degen qanatty sózder keń taraǵan. Asyl dinnen bastaý alǵan bul maqaldar qazaq dalasynda jıi aıtylyp keldi. Qazir de mańyzyn joıǵan joq. Paıǵambarymyz Muhammed (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) musylman úmbetin jamaǵatpen birge bolýǵa shaqyrǵan. Alla Elshisi: «...Kópshilikpen birge bolyńdar! Bólinýden saqtanyńdar», – degen ósıet qaldyrǵan. Alla Taǵala qasıetti Quranda «Álı Imran» súresinde: «...Bólinbeńder», – dep ámir etken.
Islamdy ustanǵan babalarymyz da birlikti qashan da óleń-jyrǵa qosqan. 17 jasynan shaıqasqa qatysyp, qazaq jerin qalmaqtardan qorǵaǵan beldi batyr ári jyraý Aqtamberdi Saryulynyń ósıet óleńderi de paıǵambarlar sózimen úndesip jatyr. Maqalanyń qorytyndysyn sol babamyzdyń óleńimen órbitsek:
«Balalaryma ósıet:
Qylmańyzdar kepıet,
Birligińnen aıyrylma,
Birlikte bar qasıet.
Tatýlyq bolar bereke,
Qylmasyn jurt keleke.
Araz bolsań alty aýyz,
Elińe kirgen áreke».
Alla Taǵala elimizdi aman, jerimizdi tynysh etkeı. Uly Allaǵa unamdy árbir isimiz berekeli bolǵaı. Ámın!
Asylhan qajy Túsipbek
