Qazaq halqynyń taǵdyry tarıh tarazysynda tur

Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń respýblıkalyq «Ana tili» gazetine arnaıy bergen suhbatyn nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.

– Qurmetti Qasym-Jomart Kemeluly, búginde búkil álemdi alańdatyp otyrǵan indet, ókinishke qaraı, bizdiń elimizge de ońaı tıgen joq. Pandemııa alǵash bastalǵannan-aq, Ózińizdiń basshylyǵyńyzben memleket kóptegen áleýmettik-Ekonomıkalyq is-sharalardy qolǵa aldy. Odan jalpy jurt habardar. Elimizde jarııalanǵan tótenshe jaǵdaı eki aıǵa jýyq merzimge sozyldy. Karantın sharalary áli de jalǵasyp keledi.

Jalpy sońǵy kezde karantın sharalaryna qaramastan elimizde indet tez taralýda. Qazirdiń ózinde dert juqtyrǵandar sany 20 myńǵa jýyqtady. Júzden asa adam osy naýqastan qaıtys boldy. Jurt kádimgideı úreı qushaǵynda qaldy. Bul indet túrli deńgeıdegi bılik ókilderin de aınalyp ótken joq. El arasynda «Úkimet indettiń taralýyn baqylaýdan shyǵaryp aldy, sondyqtan aýrýhanalarda oryn jetispeıdi» degen sekildi áńgimeler de az emes. Dúrlikken jurtqa qandaı basý aıtasyz? Rasynda da, osy indettiń taralýyna qarsy kúreste jeńilip jatqan joqpyz ba?

– Shynynda da, bul indet bizdiń ǵana emes, jalpy álemdegi adamzattyń bet-beınesin, turmys-tirshiligin ózgertti. Aýyr derttiń aldynda damyǵan memleketterdiń ózderi dármensiz bolyp otyr. Oǵan bárimiz kýámiz. Ozyq dep júrgen Eýropa elderi, azýyn aıǵa bilegen AQSh, Azııa alyptary – Qytaı, Japonııa, Ońtústik Koreıa, taǵy basqa da elder tyǵyryqqa tirelgendeı.

Al qazir, «biz osy indetpen kúreste jeńilip jatyrmyz nemese Úkimet ahýaldy baqylaýdan shyǵaryp aldy» deýge bolmaıdy. Ózderińizge málim, Nur-Sultan, Almaty jáne Shymkent qalalarynda juqpaly aýrýlarǵa arnalǵan úsh aýrýhana jedel salyndy. Basqa óńirlerdegi aýrýhanalar kerek-jaraqpen jabdyqtaldy. Naýqastardy emdeýge dárigerlerimizdiń biliktiligi jetedi. Qazir, aq halatty abzal jandar kúndiz-túni osy indetpen kúrestiń aldyńǵy shebinde júr. Memleket tarapynan qajetti qarajat bólindi.

Bir nárseni aıta keteıin, bıliktegiler de – ózderińiz sekildi et pen súıekten jaralǵan adamdar. Laýazymdy qyzmetkerler jumys babyna baılanysty birqatar azamattarmen kezdesýi kerek, sondyqtan el ishindegi issaparlarǵa shyǵady. Sondaı jaǵdaıda keseldi juqtyryp alýy múmkin. Iá, olar da aýyrady, naýqasynan emdeledi. Bılikte júrgenderdiń arasynan 15 shaqty adam osy dertke shaldyqty. Al qazirgi statıstıka boıynsha, vırýs juqtyrǵandar sany 20 myńǵa jýyqtady. Iaǵnı olardyń kópshiligi – qarapaıym halyq. Bul jerdegi másele kimniń qalaı juqtyryp alǵanynda emes. Sol azamattarymyzdyń aýrýyn asqyndyryp almaı, tezirek jazylyp shyǵýyna jaǵdaı jasaý qajet. Aýrýǵa shaldyqqandardy sheneýnik nemese qarapaıym jurt dep bólip qaraýǵa bolmaıdy. Qazaq «Kemedeginiń jany bir» deıdi. Biz bir elde turyp, bir aýany jutyp, bir qoǵamda ómir súrip jatqannan keıin eshkim de bul aýrýdan ózin tolyqtaı qorǵaı almaıdy. Bir planetany meken etken soń ózge eldegi dert bizge kelmeıdi dep beıqam otyra almaımyz. Pandemııa shekaraǵa qaramaıdy. Saqtansaq qana ózimizdi, jaqyndarymyzdy aýrýdan aýlaqtata alamyz. Sondyqtan el azamattaryn karantın rejımin qatań saqtap, tazalyqqa muqııat bolýǵa shaqyramyn. Bul – ótpeli qıyndyq, ýaqytsha synaq. Biz osy indetten jáne Ekonomıkalyq daǵdarystan keıin qalaı damımyz, ne isteýimiz kerek degen máselege basa mán bergenimiz jón.

– Iá, qoǵam ornynda turmaıdy, damýy kerek. Oraıy kelgende qordalanyp qalǵan, keleshekte qalaı bolady dep halyq jaýabyn kútip júrgen birqatar qadaý-qadaý máseleler jaıly sóz qozǵasaq. Qazaqstan halqyna arnaǵan alǵashqy Joldaýyńyzda qazaq tiliniń qoldanys aýqymyn keńeıtý máselesine erekshe toqtalǵan edińiz. Ózińiz bilesiz, bıyl jaryq kórgenine 30 jyl tolǵan «Ana tili» ult basylymy da tuńǵysh sanynan bastap týǵan tildiń bary men joǵyn túgendep keledi. Memlekettik tilimiz ultaralyq qatynas tiline aınalýy úshin qandaı qadamdar jasalýy kerek dep esepteısiz?

– «Ana tili» gazeti – qazaq tiliniń qoǵamdaǵy mán-mańyzyn arttyrý, onyń kókjıegin keńeıtý máselesin udaıy qozǵap júr. Bul basylym árdaıym ulttyq múddege berik bolyp, tilimizge janashyrlyq tanytyp keledi. Osyndaı eleýli eńbekterińiz úshin basylymda jumys isteıtin jýrnalısterge, únemi oı-talqyǵa atsalysyp júrgen jazýshylar men ǵalymdarǵa shynaıy rızashylyǵymdy bildiremin.
Osy otyz jyl ishinde qazaq tilin damytýǵa qatysty eshteńe istelgen joq deýge bolmaıdy. Týǵan tilimizdiń qoldaný aıasyn keńeıtý úshin kóp jumys atqaryldy. Oǵan daý joq. Muny syrt kóz synshylar da aıtyp júr. Biraq olardyń keıbiri mundaı úrdiske asa qýana qoımaıdy. Óıtkeni endi qazaq tiliniń damýyn tejep, el ishinde keń óris alýyn toqtatý múmkin emes ekenin sezedi.

Qazaq tiliniń jaǵdaıy týraly aıtqanda, memleketimizdiń negizin qalaǵan, Tuńǵysh Prezıdent – Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń aıyryqsha eńbegin atap ótýge tıispiz. Ol elimizde memleket quraýshy ulttyń sany edáýir az bolǵanyna qaramastan Qazaqstannyń Táýelsizdigin jarııalady. Sondaı aýmaly-tókpeli kezeńniń ózinde Nursultan Ábishulynyń tikeleı yqpal etýimen Parlament qazaq tilin memlekettik til dep jarııalady.

Shyndyǵynda, tildik problemanyń úlken saıası máni men mańyzy bar. Til máselesine beı-jaı qarap, nem­quraıdylyq tanytatyn bol­saq, memlekettigimiz ben ulttyq qaýip­sizdigimizge qater tóndirip alýymyz múmkin. Buǵan Ýkraınany mysalǵa keltirsek te jetkilikti dep oılaımyn. Memlekettik tildi damytý isinde qyzbalyqqa salynyp, onyń qoldaný aıasyn kúshpen keńeıtýge umtylýdyń keri áseri bolary anyq. Óıtkeni onyń sońy ultaralyq arazdyqqa deıin jetýi múmkin. Sonymen qatar bul turǵyda geosaıası jaǵdaıdy da nazardan tys qaldyrmaýymyz kerek. Ásirese Reseımen aradaǵy shekaramyzdyń álem­degi eń uzyn shekara ekenin de áste esten shyǵarmaǵan jón. Geografııa – geosaıasattyń mańyzdy faktorynyń biri.

Biraq bul memlekettik tilge qa­tysty jumystardy toqtatyp qoıý kerek degendi bildirmeıdi. Qaıta ony yń-shyńsyz, aıǵaılamaı, qyzbalyqqa salynbaı, biraq tabandy túrde jalǵastyra berý qajet. Bul oraıda Ózbekstannyń tájirıbesin mysalǵa keltirýge bolady. Olar ózderine tán jaıly minezine salyp, urandatyp-shýlatpaı-aq, qajet kezinde orys tiline de júgine otyryp, til máselesin tolyq sheship aldy. Meniń tańǵalatynym, Ózbekstannyń memlekettik organdarynda áli kúnge deıin orys tili qoldanylady. Tipti olardyń tutas tarıhynda da osylaı bolǵan. Ózbekter qoǵamdyq qatynastardy saıasılandyrmaı, eńbek pen saýdaǵa basymdyq berip, HH ǵasyrdyń bas kezindegi az ǵana halyqtan qazir Ortalyq Azııadaǵy eń úlken ultqa aınaldy. Sondyqtan uly Abaıdyń ózbek halqyna qatysty aıtqan parasatty oı-pikiri qazirgi tehnologııa ǵasyrynda da óziniń ózektiligin joǵaltpaǵanyn baıqaımyz. Ózbekter saıasatqa qumar emes, olar eńbek etkendi quptaıdy. Bul el kóshede urandatyp sherýge shyǵyp júrgen joq. Qaıta jasampazdyqqa jeteleıtin eńbekpen aınalysyp jatyr.

Tarıhtan sabaq ala otyryp, biz tehnologııa men robottar basty ról atqaratyn jańa dáýirdegi qazaq halqynyń ıgilikti ómiri jaıynda oılanýymyz kerek. Álem túpkilikti ózgeristerdiń aldynda tur. Sol sebepti este joq eski zamandy ańsamaı, lıngvıstıkalyq mádenıettiń aınalasyn shıyrlaı bermeı, tarıhymyzdy da dáriptep, salt-dástúrimizdi saqtaı otyryp, alǵa umtylýymyz qajet. Bizdiń memlekettik tildiń jaǵ­daıyn qaıta-qaıta kóterip, onyń múshkil hali týraly aıta bergenimizge ózge elder, ásirese Ortalyq Azııadaǵy memleketter tú­sinbeı, tańdanyspen qaraıdy. Qazir – naǵyz az sóılep, kóp is tyndyratyn shaq. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda biz ózimizdi halyqaralyq qoǵamdastyqtyń aldynda kemshin ult retinde kórsetemiz. Al endi ne isteý kerek?

Birinshiden, qazaq tilinde sóıleý maqtanysh bolýy úshin qoǵamda oǵan degen qajettilikti arttyrǵan jón. Memlekettik qyzmetke, onyń ishinde, halyqpen tyǵyz jumys isteıtin laýazymǵa taǵaıyndaý kezinde kásibı biliktiligine qosa, qazaq tilin jaqsy biletin azamattarǵa basymdyq berý kerek. Parlamentte nemese baspasóz máslıhattarynda memlekettik tilde sóılep, pikir almasa almaıtyn memlekettik qyzmetker uǵymy, eń aldymen, qazaq azamattarynyń arasynda – anahronızmge aınalýǵa tıis.

Ekinshiden, biz qazaq tilin jaqsy biletin ózge ult ókilderin qoldaýymyz kerek. Olardy Parlamentke, ókiletti organdarǵa saılap, memlekettik qyzmet júıesindegi joǵary laýazymdarǵa taǵaıyndap, memlekettik nagradalarmen marapattap otyrǵanymyz durys. Mundaı azamattar qazaq tiliniń deńgeıin ultaralyq qoldanys dárejesine kóterýge kómektesedi.

Úshinshiden, qazaq tilin qoldaný barysynda fonetıkalyq jáne orfografııalyq qateler jiberip alatyn otandastarymyzǵa túsinistikpen qarap, toleranttylyq tanytýymyz kerek. Mundaı azamattar jastarymyzdyń arasynda da az emes. Olardyń talpynysyn mazaq etpeı, qaıta qoldaı túskenimiz jón.

Tórtinshiden, televızııalyq jáne radıo habarlarynyń sapasyn arttyrý qajet. Bul aqparat ónimderi Reseı baǵdarlamalarynyń kóshirmesine emes, qaıta qoǵamdyq oıdyń qaınar kózine aınalýǵa tıis. Arzan oıyn-kúlkiden góri, ulttyq ıdeıaǵa qyzmet etetin topyraǵymyzdan tamyr alǵan tól baǵdarlamalardy molaıtý qajet.

Menińshe, Ortalyq Azııadaǵy kórshilerimizdiń tájirıbesi bizge paıdaly ári úlgi bolarlyqtaı. Qazaq tiliniń mártebesin arttyrý jolynda kınematografııanyń da alar orny erekshe. Bizge tarıhı oqıǵalardy dáripteıtin, qazirgi qoǵamdy da beıneleıtin sapaly dúnıeler kerek. Qyrǵyz kınogerleri «Qurmanjan datqa» degen mándi, maǵynaly, kóz qýantyp, kóńil tolatyn fılm túsirdi. Soǵan bar-joǵy 1,5 mıllıon dollar jumsaǵan. Al bizdiń kınematografıs­ter budan áldeqaıda kóp suraıdy. Al túsirgen dúnıeleriniń sapasy árdaıym kóńilden shyǵa bermeıdi. Ókinishke qaraı, búginde bizdiń kınogerler de aýyzbirshilik tanyta almaı otyr. Bul – shyǵarmashylyqty turalatatyn jaǵdaı.

Árıne, aýyzdy qý shóppen súrte berýge bolmaıdy. Meni elimizdegi blogosferanyń qazaq tiline qaraı yńǵaılanyp kele jatqany qýantady. Deı turǵanmen, biz ásireultshyldyq pen radıkalızmge boı aldyrmaýyz qajet. Sondaı-aq qazaq tilin damytamyz dep orys tiliniń mártebesin shektemeýimiz kerek. Joǵaryda aıtqanymdaı, til máselesiniń astarynda úlken saıasat bar. Sondyqtan bul turǵyda asyǵystyq pen jalań urandatý memlekettigimizge kesirin tıgizýi múmkin. Jalpy alǵanda, joǵary oqý oryndarynda naqty ǵylymdardy orys tilinde oqyta bergen jón. Osy rette bizge Malaızııanyń tájirıbesi úlgi bola alady. Bul el alǵashqyda aǵylshyn tilinen bas tartyp, keıinnen oılana kele, ony joǵary oqý oryndarynda jáne dıplomatııalyq qarym-qatynastyń quraly retinde qaldyrdy. Bizdiń óskeleń urpaq qazaq tilimen qatar, orys tilin de erkin meńgerýi kerek.

Bul – ýaqyt talaby. Mektepterdiń bastaýysh synyptarynda qazaq tiline basymdyq berilgeni durys. Orys tilin de oqytý kerek. Al aǵylshyn tilin 5-6 synyptardan bastap mektep baǵdarlamasyna engizgen abzal.

Qazir demografııalyq ahýaldyń ózi qazaq tiliniń upaıyn túgendeý baǵytyna qaraı damyp keledi. Iaǵnı biz alǵa qoıǵan maqsatymyzǵa mindetti túrde jetemiz. Mundaı astary qalyń, el taǵdyryn sheshetin irgeli iste asyǵystyqqa jol bermeý kerek. Qaıta árbir áreketimizdi aqylǵa salyp, moınymyzdaǵy tarıhı jaýapkershilikti barynsha sezine otyryp jumys istegenimiz durys. Osyndaı órkenıetti qadamdardyń nátıjesinde ǵana qazaq tili ǵylym tiline aınalady.

Bárimizdi, ásirese jastardy «Ary qaraı qalaı ómir súremiz?» degen saýal mazalaıdy. Osyndaı sátte bizdiń kózqarasymyz, bolmysymyz, osy biz ómir súrip jatqan jańa zamannyń talabyna saı bolýy kerek. Iaǵnı tarıhı turǵydan jańartylǵan qundylyqtarǵa bet burýǵa tıispiz. Bizge qazirgi zaman­nyń syn-qaterlerine tótep beretin aqyl-oı tujyrymy qajet. Joǵary zamanaýı tehnologııa, robottar, jasandy ıntellekt dáýirinde aqyl-keńes túsinigi erekshe mańyzdy bolmaq.

Jańa zamanda ar, namys, uıat sııaqty adamı qasıetterge qajettilik bola ma? Meniń oıymsha, bul – zııaly qaýym ókilderi talqylaıtyn aýqymdy fılosofııalyq másele. Úlgi-ónege, ulttyq qundylyqtar bolmasa, mashınalar men robottar áleminde jutylyp ketetinimiz sózsiz. Bizdiń uly aqyn-jazýshylarymyzdyń shyǵarmalary da mańyzyn joǵaltady.

Árıne, mundaı jaǵdaıdyń múlde bolmaǵany jaqsy. Sondyqtan zııaly qaýym ókilderi bolashaq ómir týraly máseleni qazirden oı tarazysyna sala berýge tıis.

– «Eńbekpen tapqan nan tátti» deıtin ata-babamyzdan kele jatqan támsil bar. Kúni keshegi úlkenderdiń áńgimesinen de eńbekke, eńbek adamyna degen erekshe qurmetti baıqaıtynbyz. Qazir eldiń eńbekke etene aralasýy úshin Sizdiń tapsyrmańyzben Úkimet birqatar baǵdarlamalardy qolǵa alyp, laıyqty deńgeıde júzege asyryp otyr. El men jerdi eńbekpen kórkeıtý úshin qandaı jańa qadamdar men jobalar jasalýy kerek?

– Álem jurtshylyǵy qazaq halqyn kóńili darqan, ǵalamdyq qubylystardy óziniń qalyptasqan fılosofııalyq kózqarasy arqyly qabyldaı alatyn ult retinde tanyp, biledi. Shy­damdylyq pen janashyrlyq – qanymyzda bar qasıet. Osynaý Uly dalaǵa eń alǵash tabany tıgen saıahatshylar aldymen bizdiń osy erekshelikterimizdi basa aıtqan. Sonymen qatar biz Abaıdyń óshpes týyndysy – «Qara sózderde» aıtylǵan óz kemshilikterimizdi de jaqsy bilemiz. Aıtpaqshy, osy arada Murat Áýezovtiń «Qara sózderge» «Ǵaqlııat» degen ekinshi ataý bereıik degen usynysyn qoldaıtynymdy aıta keteıin.

Ókinishke qaraı, keıbir jaǵdaıda bizdiń eńbekke baılanysty qarym-qatynasymyzǵa synı kózqaraspen qaraıtyndar az emes. Bul jaǵdaı meniń kóńilime qaıaý salady. Biz qoǵamnyń eńbekkerlerge degen kózqarasyn túpkilikti ózgertýimiz kerek. Árbir eńbek qurmetke laıyq bolýy qajet. Sondyqtan men «Halyq alǵysy» degen memlekettik nagrada taǵaıyndadym. Al eńbektegi tabysy úshin beriletin «Eńbek Dańqy» ordeniniń mártebesin kóterý jóninde sheshim qabyldadym.

Byltyr Aqordaǵa mekemeler men aýyldardaǵy qarapaıym jumysshylardy arnaıy shaqyryp, marapattadyq.

Biz osyndaı eńbek adamdaryna degen qurmetti arttyryp, el súısinip qaraıtyndaı jaǵdaı jasaýymyz qajet. Sol arqyly óskeleń urpaq qoǵamnyń qurmetine bólený úshin joǵary memlekettik laýazymdardy ıelenbeı-aq, óz isin tyńǵylyqty, muqııat atqarsa jetkilikti ekenin túsinýge tıis. Úkimet meniń tapsyrmam boıynsha Jumyspen qamtýdyń jol kartasyn ázirledi. Ony iske asyrý úshin shamamen 1 trıllıon teńgege deıin qarjy jumsalady. Jaqynda men Úkimettiń ýaqytsha jumys oryndaryn ashýǵa ǵana áýes bolyp, turaqty jumys oryndaryn kóptep ashýdy nazardan shyǵaryp alǵanyn synǵa aldym. Búginde bizdiń elde 2 mıllıonǵa jýyq adam ózin-ózi jumyspen qamtyp otyr. Jumyssyzdar sany da kóp.

Bul – óte kúrdeli áleýmettik másele. Ony shuǵyl sheshpese bolmaıdy. Eńbekke baýlý ıdeologııasy ataqty aqyn-jazýshylarymyzdyń shyǵarmashylyǵynda barynsha kórinis taýyp, aldyńǵy qatarda nasıhattalýy kerek dep sanaımyn. Qazir «Toıyń toıǵa ulassyn» dep ándetip, toı toılap júretin ýaqyt emes. Búgingideı tehnologııanyń zamanynda toı-tomalaqtyń áńgimesin aıtyp, bir-birin asyra maqtap, as iship, aıaq bosatqanǵa rıza keıipte júrý ádetinen arylý kerek. Tipti osyndaı qaýipti pandemııa kezinde keıbir azamattarymyz maǵan hat jazyp, toı ótkizýge múmkindik berý kerek dep talap qoıady. Memlekettiń ózi ólermendikpen ómir súretin kezge keldik. Sondyqtan eńbek etý – ómir súrý saltyna aınalyp, basty mindet sanalýǵa tıis. Toı qýalaıtyn emes, oı qýalaıtyn kezeńmen betpe-bet keldik. Bul dáýir – aqyl-oıdyń, ǵylym men bilimniń, eńbektiń dáýiri!

Shyn máninde, ozyq oıly zııaly qaýymnyń pikiri áleýmettik shıelenis kezinde mańyzdy ról atqarady. Adamdar aqyl-parasaty arqyly ishki túısigine qulaq asyp, ózine qajetti qorytyndy jasap, ótken isten sabaq alady. Ásirese bul ejelden kele jatqan dástúri bar bizdiń qoǵam úshin óte ózekti. Pandemııa kezinde memlekettik saıasatty júzege asyrýǵa qosqan eleýli úlesi úshin barsha zııaly qaýym ókilderine, onyń ishinde akademık Tóregeldi Sharmanovqa shynaıy rızashylyǵymdy bildiremin. Sondaı-aq bizdiń belgili aqyn-jazýshylarymyz sońǵy kezdegi oqıǵalarǵa belsendirek aralasyp, jastarǵa ómirlik tájirıbesin úıretip, temirqazyq sekildi jol kórsete alady dep oılaımyn.

– Qazir álem ózgergen. Qalaı bol­ǵanda da jahandanýdyń kóshinen qalyp, esik-terezemizdi qymtap jaýyp tas­tap otyra almaımyz. Esik-terezemizdi tas búrkep, shekaramyzdy shegendep, qaqpamyzǵa som temir ilip qoıatyn tas dáýiri emes. Barmasaq, kelmesek – el jarylady, almasaq, bermesek – dem tarylady.

Memleketaralyq jaǵdaıdy jaqsy biletin maman retinde álemdik ulttar mozaıkasyna óz reńimizben, qazaqy bolmys-tabıǵatymyzben qosylý úshin qandaı qadamdar jasaý kerektigin naqtylap túsindirip berseńiz…

– Shynynda da, álem ózgerdi. Myzǵymastaı kóringen jahandaný úrdisi pandemııanyń áserinen kidi­ristep qaldy. Memleketter ózin-ózi oqshaýlaýǵa, «árkim óz kúnin ózi kórsin» qaǵıdatyna basa mán bere bastady. Halyqaralyq qatynastarda ultshyldyqqa bet burý úrdisi artyp kele jatqany baıqalady. Men muny 2008 jyly erterek boljap aıttym. Biraq ol kezde meniń tujyrymymdy saıasatkerler men ǵalymdar qoldamady. Tipti koronavırýsqa qarsy vaktsına ázirleý isi de halyqaralyq yntymaqtastyqtan tys, «árkim ózi úshin» qaǵıdaty boıynsha júzege asyrylýda.

Álemde ózge balamasy joq Birikken Ulttar Uıymy óziniń atyna zaty saı biregeı halyqaralyq uıym retinde pandemııa kezinde asa belsendilik tanyta qoımady. Iri derjavalar arasynda teketires kúsheıip keledi. Aımaqtardaǵy qaqtyǵystar shıelenise tústi. Bul – óńirlik memleket retindegi Qazaqstan úshin qolaısyz úrdis.

Bizdiń Ekonomıkamyz sanktsııalyq soǵystar men saıası teketiresterden shyǵynǵa ushyraýda. Elimiz óziniń beıbitsúıgishtigi men óńirlik qaýip­sizdikke syndarly úles qosýǵa ázirligin turaqty túrde kórsetip keledi. Elbasymyz ıadrolyq qarýǵa qarsy qozǵalystyń kóshbasshysy ári jappaı qarýsyzdaný saıasatynyń naǵyz jaqtaýshysy retinde búkil álemge tanyldy.

Táýelsizdik jyldary bul baǵytty nyǵaıtý úshin kóp jumys atqa­ryldy. Eń bastysy – memlekettik shekara­myzdyń beriktigi! Qazaq­stannyń Reseımen, Qytaımen jáne Ortalyq Azııa memleketterimen aradaǵy shek­ara­­synyń zańdy túrde rásimdelip, belgilenýiniń, shyn máninde, tarıhı da, saıası da máni zor. Shekara máselesinde qujatty túrde ekijaqty kelisimniń bolmaýy qandaı aýyr ári aýqymdy zardaptar men qaıshylyqtarǵa ákeletinin kózimiz kórip otyr. Alystan da, jaqynnan da mysaldar az emes.

Qazaqstannyń halyqaralyq dıp­lomatııada beıbit álem týraly árdaıym ózindik túsinigi, ózine tán ereksheligi boldy. Tuńǵysh Prezıdentimiz N.Nazarbaev kópvektorly, teńge­rimdi syrtqy saıasatta Reseımen strategııalyq seriktestikti, ynty­maqtastyqty nyǵaıtýǵa jáne óńirlik ınte­gratsııaǵa basa mán berdi. Bul – durys tańdaý boldy. Degenmen, álem­degi ahýal bir ornynda turmaıdy, alpaýyt memleketterdiń geosaıası maqsaty ózgerýde. Osyndaı jaǵdaıda Qazaqstan birinshi kezekte óziniń ulttyq múddesin qorǵaýǵa mindetti. Sondyqtan men Eýrazııalyq Ekonomıkalyq odaqtyń bıylǵy 19 mamyrda ótken sammıtinde ıntegratsııany Qazaqstannyń egemen­digine nuqsan kelmeıtin jaǵdaıda ǵana qoldaıtynymyzdy ashyq aıttym.

Qazir «Toıyń toıǵa ulassyn» dep ándetip, toı toılap júretin ýaqyt emes. Búgingideı tehnologııanyń zamanynda toı-tomalaqtyń áńgimesin aıtyp, bir-birin asyra maqtap, as iship, aıaq bosatqanǵa rıza keıipte júrý ádetinen arylý kerek. Tipti osyndaı qaýipti pandemııa kezinde keıbir azamattarymyz maǵan hat jazyp, toı ótkizýge múmkindik berý kerek dep talap qoıady. Memlekettiń ózi ólermendikpen ómir súretin kezge keldik. Sondyqtan eńbek etý – ómir súrý saltyna aınalyp, basty mindet sanalýǵa tıis. Toı qýalaıtyn emes, oı qýalaıtyn kezeńmen betpe-bet keldik. Bul dáýir – aqyl-oıdyń, ǵylym men bilimniń, eńbektiń dáýiri!

– Qoǵamdyq tártip máselesi týraly saýaldy da aınalyp óte almaımyz. «Judyryq betke tıgenge deıin» demokratııa saqtalatyny belgili. Beıbit sherýlerge shyǵatyn azamattardyń jeke bas qaýipsizdigi men qoǵamdyq tártipti saqtaýy qalaı retteledi?

– Beıbit jıyndar men mıtıngterge qatysý – Qazaqstan azamattarynyń konstıtýtsııalyq quqyǵy. Ata zańymyzdyń kepili re­tinde azamattardyń quqyǵyn tolyq qamtamasyz etý – meniń mindetim. Bul jóninde byltyrǵy Joldaýymda aıttym.

Parlament «Beıbit jıyndar týraly» jańa zań qabyldady. Qoǵamdyq saraptamadan ótken atalǵan zań – meniń oıymsha, elimizdegi demokratııa­ny ilgeriletý úshin jasalǵan mańyzdy qadam. Endi beıbit jıyndardy ótkizý úshin ruqsat suramaı-aq, bes kún buryn jergilikti bılikke eskertse jetkilikti. Osyndaı jıyndardy ótkizý úshin birqatar arnaıy oryndar bólindi. Mıtıng uıymdastyrýshylardan qoǵamdyq tártip pen azamattardyń tynyshtyǵyn buzbaý talap etiledi. Sondaı-aq olar Konstıtýtsııaǵa qaıshy keletin úndeýlermen shyqpaýy, ultaralyq jáne áleýmettik alaýyzdyq týǵyzbaýy qajet. Bul – qalypty jaǵdaı. Ásirese AQSh-ta jáne basqa da damyǵan elderde bolǵan sońǵy oqıǵalardy eskerý kerek.

Halyqaralyq quqyq qorǵaý uıymdarynan grant alatyn keıbir azamattarymyz qabyldanǵan zańdy negizsiz synaıdy. Olardyń pikirinshe, Qazaqstanda «Mıtıngke qashan shyǵamyn? Kimmen shyǵamyn jáne qaı jerde ótkizemin? Iaǵnı ózim bilem» degen júgensizdik qaǵıdaty bolýy kerek eken. Ásirese solardyń mıtıngige shetel azamattary men kámeletke tolmaǵan balalardyń qatysýyn talap etýin shekten shyqqandyq dep sanaımyn. Olardyń oıy belgili. Ondaı adamdarǵa tynyshtyq pen turaqtylyq qajet emes. Al biz qarqyndy damy­ǵan, tatýlyǵy jarasqan Táýelsiz Qazaqstandy saqtaýymyz kerek. Halyq eń aldymen el irgesiniń berik­tigin tereń jaýapkershilikpen sezinýi kerek. Sonymen qatar memleket óz azamattarynyń zańdy talaptaryna qulaq asýǵa, qarjylyq jáne quqyqtyq múmkindikter aıasynda olarǵa járdem berýge mindetti.

Jastar úshin áleýmettik lıft ornyqtyrý kerek. Memlekettik basqarý isindegi jáne ıdeologııa sa­lasyndaǵy qatelikterdi der kezinde túzetken jón. Eger jumys osylaı júretin bolsa, sózsiz ádildik ornaıdy. Men muny saılaý aldyndaǵy baǵdarlamamda aıtqan bolatynmyn. Sonda mıtıngtiń de qajeti bolmaı qalady.

Sońǵy kezderi elimizde «mıtıng­shildik» beleń alýda. Kóbinese azamattarymyz syrttaǵy bireýlerdiń arandatýshylyq urandary­na erip júr. Bul – aımaqtyq básekeles­tik kúsheıip kele jatqan halyqaralyq arenada Qazaqstan­dy yń­ǵaısyz jaǵdaıǵa qal­dyryp otyr.

Qazaqstan men Ózbekstan – Ortalyq Azııadaǵy eń iri memleketter. Eki el arasynda keń aýqymdy yn­tymaqtastyq artyp keledi. Bul jerde Ekonomıkalyq báse­kelestiktiń de bolatynyn joqqa shyǵarmaımyz. Osy jaǵdaılardy árqashan este ustaý kerek. Qazaqstan óziniń kóshbasshylyq pozıtsııasyn saqtap qalýǵa mindetti. Ol úshin elimizde turaqtylyq bolýǵa tıis. Eger ishki mádenıetimizge salsaq, ol turaqtylyqty kúshtik qurylymdar emes, birinshi kezekte halyqtyń ózi qamtamasyz etýi qajet.

Biraq bul memlekettik tilge qatysty jumystardy toqtatyp qoıý kerek degendi bildirmeıdi. Qaıta ony yń-shyńsyz, aıǵaılamaı, qyzbalyqqa salynbaı, biraq tabandy túrde jalǵastyra berý qajet. Bul oraıda Ózbekstannyń tájirıbesin mysalǵa keltirýge bolady. Olar ózderine tán jaıly minezine salyp, urandatyp-shýlatpaı-aq, qajet kezinde orys tiline de júgine otyryp, til máselesin tolyq sheship aldy. Meniń tańǵalatynym, Ózbekstannyń memlekettik organdarynda áli kúnge deıin orys tili qoldanylady. Tipti olardyń tutas tarıhynda da osylaı bolǵan. Ózbekter qoǵamdyq qatynastardy saıasılandyrmaı, eńbek pen saýdaǵa basymdyq berip, HH ǵasyrdyń bas kezindegi az ǵana halyqtan qazir Ortalyq Azııadaǵy eń úlken ultqa aınaldy. Sondyqtan uly Abaıdyń ózbek halqyna qatysty aıtqan parasatty oı-pikiri qazirgi tehnologııa ǵasyrynda da óziniń ózektiligin joǵaltpaǵanyn baıqaımyz. Ózbekter saıasatqa qumar emes, olar eńbek etkendi quptaıdy. Bul el kóshede urandatyp sherýge shyǵyp júrgen joq. Qaıta jasampazdyqqa jeteleıtin eńbekpen aınalysyp jatyr.

– Pandemııa bolsyn, basqa da jaǵdaılar bolsyn, el eń aldymen zııalynyń sózine qulaq asyp, oıyn bilgisi keledi. Jalpy ult qıyn-qystaý kúnderde ǵana emes, óziniń búkil júrip ótetin jolynda passıonar tulǵalardyń sońynan eredi. Bul oraıda zııaly qaýym qazir óz rólin durys atqaryp otyr dep esepteısiz be? Búgingi tańda olardyń qoǵamdaǵy mindetin qalaı elep, eksheımiz?

– Shyn máninde, ozyq oıly zııaly qaýymnyń pikiri áleýmettik shıelenis kezinde mańyzdy ról atqarady. Adamdar aqyl-parasaty arqyly ishki túısigine qulaq asyp, ózine qajetti qorytyndy jasap, ótken isten sabaq alady. Ásirese bul ejelden kele jatqan dástúri bar bizdiń qoǵam úshin óte ózekti. Pandemııa kezinde memlekettik saıasatty júzege asyrýǵa qosqan eleýli úlesi úshin barsha zııaly qaýym ókilderine, onyń ishinde akademık Tóregeldi Sharmanovqa shynaıy rızashylyǵymdy bildiremin. Sondaı-aq bizdiń belgili aqyn-ja­zý­shy­larymyz sońǵy kezdegi oqıǵa­larǵa belsendirek aralasyp, jastarǵa ómirlik tájirıbesin úıretip, temir­qazyq sekildi jol kórsete alady dep oılaımyn.

Qazir búkil dúnıejúzi pandemııa saldarymen kúresip jatyr. Álemdik Ekonomıka kóz aldymyzda quldyrap, jurttyń ómir súrý salty ózgerdi jáne osy úrdister kún tártibindegi ózekti máselelerge aınaldy. Mine, osyndaı kezde jas urpaqqa bedeldi aqyl-oı ıeleriniń parasatty pikiri aýadaı qajet.

Bárimizdi, ásirese jastardy «Ary qaraı qalaı ómir súremiz?» degen saýal mazalaıdy. Osyndaı sátte bizdiń kózqarasymyz, bolmysymyz, osy biz ómir súrip jatqan jańa zamannyń talabyna saı bolýy kerek. Iaǵnı tarıhı turǵydan jańartylǵan qundylyqtarǵa bet burýǵa tıispiz. Bizge qazirgi zaman­nyń syn-qaterlerine tótep beretin aqyl-oı tujyrymy qajet. Joǵary  zamanaýı tehnologııa, robottar, jasandy ıntellekt dáýirinde aqyl-keńes túsinigi erekshe mańyzdy bolmaq.

Jańa zamanda ar, namys, uıat sııaqty adamı qasıetterge qajettilik bola ma? Meniń oıymsha, bul – zııaly qaýym ókilderi talqylaıtyn aýqymdy fılosofııalyq másele. Úlgi-ónege, ulttyq qundylyqtar bolmasa, mashınalar men robottar áleminde jutylyp ketetinimiz sózsiz. Bizdiń uly aqyn-jazýshylarymyzdyń shyǵarmalary da mańyzyn joǵaltady.

Árıne, mundaı jaǵdaıdyń múlde bolmaǵany jaqsy. Sondyqtan zııaly qaýym ókilderi bolashaq ómir týraly máseleni qazirden oı tarazysyna sala berýge tıis.

– Qurmetti Qasym-Jomart Kemeluly! El basqarý asa zor jaýap­ker­shilik júkteıdi. Bir jyl – kóp ýaqyt emes. Desek te, osy kezeńge saıası sarap­tama jasaǵan belgili saıasattanýshy Nurlan Seıdin myrza Siz basqarǵan merzim jóninde «Senim men synaqqa toly jyl boldy» dep tujyrymdapty. Osy oraıda kósh bastaǵan tulǵa retinde eldiń bolashaqqa degen senim-jigerine qandaı baǵa berer edińiz?

– Barshańyzǵa málim, Qazaqstan Prezıdenti qyzmetin atqarǵan bir jyl ońaı bolǵan joq. Atalǵan merzimdi asa kúrdeli synaqtardy eńsergen jyl dep aıtýǵa bolady. Degenmen, men halyqtyń qoldaýyn árdaıym sezindim. Bul maǵan kúsh-jiger berip, memleket basqarý isin tabysty júrgizýime yqpal etti. Jyl boıy saıası jáne Ekonomıkalyq salalar boıynsha kóptegen reformalar júzege asyryldy. Bul saıasat aldaǵy kezeńderde de jalǵasa beredi. Elimizdi odan ári jańǵyrtýǵa, damytýǵa qatysty ıdeıalarym bar, ol ıdeıalardy halyq is júzinde sezingenin qalaımyn.

Biz memleket retinde de, ult retinde de bir orynda toqtap qal­maýy­myz kerek. Ondaı jaǵdaıda el toqyraýǵa ushyraıdy. Onyń zardaby memlekettigimizge tıedi. Aýyr tıedi. Ashy da bolsa aıtaıyn, biz – qazaqtar, osynaý almaǵaıyp kúrdeli álemde, túptep kelgende, eshkimge sonshalyqty qajet emespiz. Óz memleketimizge ǵana qajetpiz. Osy bir qarapaıym qaǵıdany eshqashan esten shy­ǵarmaýymyz qajet. Álemdegi Qazaqstannyń jetistigin kóre almaıtyn, «mysyqtileý» saıasatkerler, tipti memleketter de bizden alystap ketken joq, mańaıymyzdan uzamaı, ár qadamymyzdy baǵyp otyr. Sondyqtan elimizdi órkendetý, kórkeıtý – tek qana óz qolymyzda. Bizdiń osyndaı syndarly sátte qatelesýge esh qaqymyz da, quqymyz da joq. Jáne memleket qurýshy ult retinde bul máseleni birinshi kezekte ózimiz tereń sezinýimiz qajet. Óıtkeni qazaq halqynyń taǵdyry tarıh tarazysynda tur…

– Qurmetti Prezıdent myrza! Qo­ǵam­daǵy túrli saıası-áleýmettik, mádenı-rýhanı mańyzy bar máselelerge baılanysty arnaıy ýaqytyńyzdy bólip, Ult basylymyna suhbat bergenińiz úshin aıryqsha alǵys sezimimizdi bildiremiz. Táýelsiz Qazaqstannyń álemdik geosaıası keńistiktegi kóshi kólikti bolǵaı! Elimizdiń ishi daýdan, syrty jaýdan aman bolsyn!

 Suhbattasqan Janarbek ÁShIMJAN