QAZAQ HALQYNYŃ DÁSTÚRINDE ANANYŃ ORNY, QYZ BALANYŃ MAŃYZY
Qazaq halqynyń dástúrinde anany qurmetteý men qyz balany qadirleý – urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan tárbıe. Ana men qyz balanyń qoǵamdaǵy orny týraly halyq aýyz ádebıetinde, dastandarda, jyr-termelerde kóp aıtylǵan. Ana men qyz balaǵa qatysty aıtylǵan sózder olardyń qadir-qasıetin kórsetý maqsatynda qalyptasqan. Dana halqymyz qashan da qyz balasyn erekshe qadirlegen. Ony bolashaq ana retinde joǵary baǵalap, tórden oryn usynǵan. Sondaı-aq ulttyń bolmysyn qalyptastyratyn qyz tárbıesine asa jaýapkershilikpen qaraǵan. Sodan da bolar halyq arasynda «Qyzǵa qyryq úıden tyıý» degen mátel jıi aıtylady. Shynymen de qazaq qyzynyń tárbıesine otbasy múshesi ǵana emes, bútin bir rý, el jaýapty bolǵan. «Áıel bir qolymen besik terbetse, bir qolymen álemdi terbetedi», – deıdi halqymyz.
Al asyl dinimizde perzent – ómirdegi úlken nyǵmet. Alla Taǵala qasıetti Quran Kárimde:
«Kúlli aspan álemi men jerdiń bar bıligi – bir Allaǵa tán! Ol qalaǵanyn jaratady. Ol qalaǵanyna qyz syılaıdy, qalaǵanyna ul syılaıdy. Iakı qalaǵanyna ul men qyzdy birge beredi. Sondaı-aq, qalaǵanyn bedeý etedi. Shúbásiz, Ol bárin bilýshi, bárine tolyq qudiretti», – degen («Shýra» súresi, 49-50 aıattar).
Urpaq – Allanyń pendesine bergen amanaty. Urpaqtyń boıyna ımandylyq qasıetti sińirip, ulttyq tárbıe berý – árbir ata-ananyń úlken boryshy. Biz búgingi juma ýaǵyzynda halqymyzdyń tárbıesinde qyz balanyń jáne ananyń orny men ereksheligi týraly aıtpaqpyz.
Birinshi: qyz – ata-anasyn qorǵaýshy
Kez kelgen qoǵamnyń keleshegi, urpaq tárbıesine baılanysty. Olarǵa Allany tanytyp, dini men dástúrin, dúnıetanymyn úıretip, durys tárbıe berý – ata-ananyń mindeti. Dana halqymyz: «Ultyńdy tárbıeleımin deseń, ulyńa, halqyńdy tárbıeleımin deseń, qyzyńa tálim ber», – degen.
Qazaqy dástúrde qyz balanyń boıyna qarapaıymdylyq, sypaıylyq, bııazylyq, ınabattylyq, uıańdyq, úlkendi syılaý, kishige izet kórsetý, ımandylyq syndy qasıetterdi sińirip ósirgen. Tarıhqa zer salsaq, Domalaq ana, Aısha Bıbi, Zere áje sekildi analarymyz naǵyz qazaq áıeliniń úlgisi bolǵan. Halqymyzda bala tárbıesin qursaqtan bastaǵan. Uly Abaıdyń tárbıe jolyn kórsetken danagóı ájesi Zereni, anasy Uljandy qalaı umytamyz?
Islam dini qashan da qyz balasyna qurmetpen qaraǵan. Otbasynda jáne qoǵamda onyń ornyn baıandaǵan. Tárbıesine erekshe kóńil bólgen.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısinde:
«Kimniń úsh qyzy bolyp, olarǵa durys tárbıe berse, mańdaı terimen tapqanyna kıindirip, ishkizip-jegizse, olar sol (qyzdaryn tárbıelep ósirgeni) úshin qııamet kúni tozaq otynan qalqan bolady», – degen (ıbn Májá).
Otbasynda qyzdyń tárbıesine mán berý – asa mańyzdy. Qyz balanyń abyroıy men aryn, ózine saı symbaty men syryn saqtap, qyryq úıden tyıyp tárbıeleý – árbir ata-ana úshin ońaı bolmasa da, onyń jaqsylyǵy men ózindik saýaby bar.
Qyz bala – úıdiń boıaýy. Qyz balany tárbıeleý – bir adamdy emes, bálkim bir halyqty tárbıeleýmen teń. Óıtkeni salıqaly qyz ǵana ult bolashaǵyn baıandy ete alady. Al qyz bala men áke arasyndaǵy qarym-qatynasta náziktik sımvol bar ekeni sózsiz. Qyz bala jat-jurttyq bolǵan soń, barynsha adamgershilik pen ımandylyqty boıyna sińirýge tyrysý qajet. Qyzdyń jany názik, ol árdaıym meıirimge muqtaj. Ǵalymdarymyz qyz balany árqashanda birinshi bolyp erkeletip, meıirim shýaǵyn shashýdy Alla Taǵala jaqsy kóretin unamdy is ekendigin baıan etken.
Ǵalym ıbn Adıı (Alla ony raqymyna alsyn): «Bazardan jemis-jıdek alyp úıine ákelgen adam sadaqa saýabyn alady. Ákelgen jemisti ul balalarynan buryn qyz balalaryna bersin! Áıelderdi, qyzdardy qýantqan adam ońashada Alladan qorqyp jylaǵan adamdardyń saýabyn alady. Al Alladan qorqyp jylaǵandardyń táni tozaqqa haram bolady», – degen.
Demek, qyz bala – ata-anasynyń jánnaty, tozaq otyna qalqan. Islam bizge onyń mártebesin osylaısha baıandaıdy. Sondyqtan úıimizge qyz kelse, ol úshin qýanyp, Allaǵa madaq aıtýymyz kerek.
Qyz – jaıqalǵan gúl. Qalaı baptasaq, solaı ósedi. Ata-ana qyzdyń boıyna uıat, ar-namys, ınabat, adamgershilik syndy tárbıe egetin bolsa, soǵan oraı jemisin beredi. Sondyqtan halqymyz qyz balasyn arym, uıatym dep qadirlegen. Qyzdy qyryq úıden tyıym jasap, qadaǵalaǵan.
Ekinshi: áıel – kúıeýiniń qamqorshysy
Hıra úńgirinde otyrǵan Muhammed Paıǵambarymyzǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Jebireıil perishte kelip, oǵan alǵash Qurannyń bes aıatyn «oqy» degen bolatyn. Sonda Paıǵambarymyz «Men oqı almaımyn» dedi. Sodan soń perishte Paıǵambarymyzdy (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) birneshe márte qatty qysyp, taǵy da «oqy» deıdi. Sodan keıin baryp Paıǵambarymyz perishteniń oqyǵan aıattaryn qaıtalap oqıdy. Bul jaǵdaıǵa dýshar bolǵan Muhammed Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) asyǵa, boıyna qorqynysh bılegen boıda úıine qaraı júgirip, jubaıy Hadıshaǵa (Alla oǵan razy bolsyn) «Meni orańdarshy, búrkeńdershi», – deıdi.
Keıinirek Paıǵambarymyz bolǵan jaıtty jubaıy Hadıshaǵa aıtyp beredi. Sonda Hadısha anamyz onyń paıǵambarlyǵyna ıman keltirgen eń birinshi adam bolady. Dana babalarymyz: «Ár alyptyń artynda, dana áıel turady» demekshi, Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) qasynan tabylyp, aıtqanyn maquldap, onyń paıǵambarlyǵyn qabyldaıdy.
Árıne, áıel – er adamnyń kóz qýanyshy, ol joq kezde ary men malyn saqtaýshysy. Alla Taǵala Quran Kárimde áıelderge baılanysty, er kisilerge bylaı deıdi: «... jubaılaryńmen jaqsy qarym-qatynasta bolyńdar ...» («Nısa» súresi, 19-aıat). Osy aıatta Alla Taǵala er kisilerge áıelderge jumsaq, olarǵa kórkem túrde mámile jasaýdy buıyrady.
Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Bul dúnıe – ótkinshi bir lázzát ǵana. Al dúnıedegi ótkinshi lázzattyń eń qaıyrlysy – salıqaly áıel», – degen (ımam Múslım).
Imam Qurtýbı bul hadıske qatysty bylaı deıdi: «Mundaı áıel ózine jáne dinine qatysty árdaıym salıqalylyqty, jaqsylyqty ustanady. Al osyndaı syıpatqa ıe áıel kúıeýiniń de jaǵdaıyn jaqsartady».
Áıel zaty eriniń kómekshisi, qoldaýshysy, otbasynyń uıytqysy. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) taǵy bir hadısinde: «Meniń úmmetimniń eń jaqsy áıelderi, kúıeýlerine sálemi túzý (ıaǵnı, boısunýshy) jáne qanaǵatshyldary», – degen.
Bir kúni Paıǵambarymyzǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bir kisi kelip bylaı deıdi: «Ýa, Allanyń Elshisi! Meniń áıelim men úıge kirgen ýaqytta: «Qosh keldiń! Meniń ári osy shańyraqtyń qojaıyny», – deıdi. Muńaıǵanymdy kórse: «Bul ómir seni muńaıtpasyn, saǵan arǵy dúnıe jetkilikti bolady», – deıdi. Sonda Allanyń Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Oǵan aıtyp bar! Ol Allanyń qyzmetshileriniń biri, ári oǵan Alla jolynda kúresýshige beriletin syı-sııapattyń jartysy jazylady», – deıdi.
Áıel kúıeýiniń qamqorshysy, ımanynyń jartysy. Iaǵnı, saýap isterdiń qasynda áıeli júredi degen sóz. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısinde: «Túnniń bir jartysynda tahajjýd namazyn oqýǵa turyp ári kúıeýin oıatyp, ekeýi birge namaz oqyǵan áıel jáne kúıeýin oıatqanda turmaǵandyǵy sebepti betine sý sepken áıel Allanyń qamqorlyǵynda bolady», – degen (Ábý Dáýid).
Úshinshi: jánnat ananyń tabanynyń astynda
Ana sóziniń ózinde qanshama tunyp turǵan tereń kól, sarqyrap aǵyp jatqan qıyrsyz ózen, qalyń aǵashty ný orman jatyr deseńshi?! Tilge jeńil, júrekke jyly tıip, kóńilińdi bosatyp jiberedi. Ana – adam balasyna bergen Allanyń asyl pendesi. Jeti álemniń jylylyǵyn, tórtkúl dúnıe tórt buryshynyń keńdigin bir ǵana judyryqtaı júregine syıǵyza bilgen de –Ana. Bul qymbatty jandy Alla Taǵalanyń Ózi aıattarda dáriptegen. Demek olarǵa qurmetpen, jaýapkershilikpen qaraý perzentke júktelgen. Sondyqtan da Uly Jaratýshy ata-anaǵa laıyqty dárejede qurmet pen jaqsylyq jasaýdy, Ózine qulshylyq jasaýdan keıin buıyrǵan. Alla Taǵala Quran Kárimde: «Rabbyń bir Ózine ǵana qulshylyq etýdi, ata-anaǵa jaqsylyq jasaýdy úkim etti. Eger olardyń bireýi nemese ekeýi birdeı qolyńda qartaısa, olarǵa «Týý!» dep te aıtpa. Sondaı-aq, olarǵa zekime jáne olarǵa sypaıy sóıle. Olardyń aldynda meıirimdi bol! Hám olar úshin: «Ýa, Rabbym! Olar meni kishkentaı kúnimde qalaı mápelep ósirgen bolsa, olardy solaı meıirimińe bóleı gór» dep aıt», – degen («Isra» súresi, 23-24-aıattar).
Ananyń balaǵa degen meıirimi, mahabbaty teńizdeı tereń, aspandaı bıik, ottaı ystyq, kúnniń nuryndaı shýaqty. Ana balasy úshin bárine de daıyn, tipti otqa da, sýǵa da túse alatyn jalǵyz jan. Aısha (Alla oǵan razy bolsyn) myna bir oqıǵany jetkizedi: «Bir kúni maǵan paqyr, kedeı áıel eki qyzymen kelip, tamaqtandyrýyn ótindi. Men olardyń árbirine bir qurmadan berdim. Áıel ózine tıesili qurmany aýzyna sala bergende balalary qurma bershi dedi. Qurmany ózi jemesten ekige bólip, qyzdaryna berdi. Men álgi áıeldiń isine tańqaldym, men ony Paıǵambarymyzǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) aıttym. Sonda Allanyń Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Shyn máninde, sol áıeldiń istegen jaqsy isi úshin Alla ony jánnatqa kirgizip, tozaq otynan aman saqtaıdy», – dedi (ımam Múslım).
Qazaq halqynyń dástúri men mádenıetinde ana men qyz balanyń orny qashan da erekshe. Olardyń qoǵamdaǵy róli tek otbasymen ǵana shektelmeıdi, ulttyq bolmys, urpaq tárbıesi, dástúr men salttyń saqtalýy turǵysynan da mańyzdy. Qazaq halqynyń ómir súrý saltynda ananyń, qyz balanyń mártebesi bıik, olar ulttyń bolashaǵy men mádenı murasynyń negizin qalaýshy tulǵalar retinde qarastyrylady. Ananyń orny men qyz balanyń mańyzy óte joǵary. Ana – otbasynyń uıytqysy, al qyz bala – ulttyń bolashaǵyn saqtaýshy ári damytýshy jan. Bul turǵyda árbir qazaq otbasy ana men qyz balany qurmettep, olardyń qoǵamdaǵy rólin joǵary baǵalaıdy. Qoǵamnyń rýhanı damýy men bolashaq urpaqtyń tárbıesi úshin halqymyz ana men qyz balanyń rólin eshqashan tómendetpeı, qaıta olardy qurmet tutyp keledi.
Alla Elshisi (oǵan Allanyń salýaty men sálemi bolsyn): «Kimde-kim úsh qyzdyń ákesi bolsa, sondaı-aq olarǵa meıirimdilik kórsetip, qamqorlyq jasasa, aıalap ósirip, turmysqa berse, ol kisige jánnatqa kirý mindet bolyp qalady. Paıǵambarymyzdan: «Eger onyń eki qyzy bolsa qalaı bolady?» – dep suraǵanda, Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Eki qyzy bolsa da», – degen (ımam Ahmad).
Alla Taǵala bizderge salıqaly urpaq násip etip, qasıetti juma kúngi duǵa-tilekterimizdi qabyl etkeı!
