QAZAQ HALQYNYŃ BAS USYNÝ DÁSTÚRI
- BAS USYNÝ DÁSTÚRI
Bas usyný – qazaq halqynyń dástúrli dastarqanynda erekshe oryn alatyn qurmet kórsetý rásimi. Bas tabaqtyń basyn syıly qonaqqa usyný arqyly úı ıesi ony qadir tutyp, zor syı kórsetedi. Bul dástúr birliktiń, kelisimniń jáne ózara qurmettiń kórinisi sanalady. Qazaq «As – adamnyń arqaýy, bas – berekeniń belgisi» dep, basty usynýdy tek taǵam retinde emes, sondaı-aq syılastyqtyń nyshany retinde qabyldaıdy.
Bas usyný joly
1. Syıly qonaqqa bas usyný: Úı ıesi tabaqqa salynǵan basty eń syıly qonaqqa beredi. Qonaq ádettegideı aldymen oń jaq ezýinen kesip, ózi aýyz tıedi, sosyn oń qulaǵyn kesip, úıdegi eń kishige usynady. Bul joralǵyny oryndaý arqyly úı ıesi qonaǵyna syılastyq pen qurmetin kórsetedi.
2. Áke amanaty: Basty ákesi tiri adamdardyń alyp, jeýine tyıym salynady. Olar ákesiniń amandyǵy úshin bul dástúrdi saqtaıdy, óıtkeni «Ákemniń basyn qadirlemeı ketermin» degen yrymnan qashady. Osylaısha, basty usyný rásimi ata-anaǵa degen qurmetti aıqyndaı túsedi.
3. Urpaqqa amanat: Bas kesip otyrǵan qarııa basty usynǵanda, erekshe kóńil bólip, urpaqqa tilegin bildiredi. Bul dástúr urpaqtaryna amanat pen bereke tileýdiń bir joly bolyp tabylady. Basty bir-bir japyraqtan kesip, aınalasynda otyrǵandarǵa aýyz tıgizip, qalǵanyn úı ıesine berý – «basymyz aman bolsyn, urpaǵymyz berekeli bolsyn» degen nıetti bildiredi.
Bas usynýdyń qurmeti
Qazaq halqy úshin bas taǵam ǵana emes, rýhanı qundylyqtyń belgisi. Basta halyqtyń baqytyn, yntymaǵyn, amandyǵyn, birligin kóredi. Sondyqtan «Bas usyný – baqyt usyný» dep te ataıdy. Bul rásimde basty óz urpaqtaryna amanat etýdiń sımvolıkasy bar, óıtkeni atadan balaǵa jetetin urpaq sabaqtastyǵy – halyqtyń tiregi.
Bas usyný taǵylymy
Bas usyný dástúri arqyly halqymyzdyń «Keń bolsań, kem bolmaısyń» degen túsinigi kórinis tabady. Qazaq danalyǵynda da basqa qatysty maqal-mátelder keń taraǵan:
1. «Bas bolar erdiń, baqytty joldasy bar» – basshylyqqa jetken adamnyń árdaıym tiregi men qoldaýshysy bolý kerek degendi meńzeıdi.
2. «Basqa tússe baspaqshyl» – qıyndyqqa tózimdi bolý kerektigin uqtyrady.
3. «Basyńa is tússe, úlkenge júgin» – aqyl men kómek izdegende aqsaqaldardyń batasyna júginý dástúrin kórsetedi.
4. «Bas aman, baýyr bútin bolsyn» – halyqtyń amandyǵyn, beıbitshiligin tileý.
Bas usyný dástúri qazaq halqynyń yntymaǵyn saqtap, bir-birine degen qurmeti men berekesin arttyratyn mańyzdy salt bolyp qala beredi.
- QULAQ USYNÝ
Qulaq usynýdyń máni
Qulaq usyný – qazaqtyń dastarqanyndaǵy urpaq tárbıesi men yrymǵa negizdelgen dástúrlerdiń biri. Bul saltta balalarǵa usaq maldyń qulaǵyn usyný arqyly olarǵa jaqsy qasıetter darytýǵa degen senim baıqalady. Qazaq halqynda qulaq – balanyń til alǵysh, aqyldy, saq qulaqty bolýyn bildiretin sımvol. Al úlkenderge qulaq berilmeıdi, sebebi bul jaǵymsyz qasıetterdi týdyrýy múmkin dep sanalady.
Balalarǵa qulaq usyný
1. Balalarǵa qulaq usynýdyń tárbıelik máni: Qulaq usynylǵan balalar sózge qulaq asqysh, til alǵysh bolady dep senedi. Bul dástúr balalardyń alǵyr, esti bolyp ósip, úlkenderdiń aıtqanyna mán beretin tárbıeni qalyptastyrýǵa kómektesedi. Qulaq usyný arqyly balaǵa saqtyq pen zerektik qasıetteri beriledi dep senedi.
2. Bir balaǵa eki qulaq berilmeıdi: Bir bastyń eki qulaǵyn bir balaǵa bermeıdi. Sebebi eki qulaqty birdeı jegen balanyń bir qulaǵynan kirgen sóz ekinshi qulaǵynan aǵyp ketedi dep senedi. Bul bala til almaıtyn, qulaq qoımaıtyn, oılanbaıtyn adamǵa aınalyp ketýi múmkin degen uǵymnan týyndaǵan.
3. Eki qulaqty qatar otyrǵan eki balaǵa usyný: Eger eki qulaqty da kesýge nemese usynýǵa týra kelse, qatar otyrǵan eki balaǵa usynady. Bul – olardyń árqaısysy sóz tyńdap, quıma qulaq bolsyn degen tilekpen jasalady.
Qulaqtyń úlkenderge berilmeý sebebi
Qazaq dástúrinde úlken adamdarǵa qulaq berilmeıdi. Sebebi, qulaq jegen úlkender ósekshi, ǵaıbatshy bolyp ketedi dep yrymdaıdy. Bul yrymnyń túbinde úlkenderge ósek-aıańnan, jamandyqtan aýlaq bolý týraly eskertý bar. Ósekshi bolý – qoǵamda unamsyz qasıet dep sanalady, ári bul aýyr kúná dep esepteledi.
«Ósekpen dos bolsań, ózińdi joıasyń» – bul maqalda ósek aıtýdyń qaýiptiligin eskertý arqyly qulaq usynýdyń máni ashylady.
Iri qara maldyń qulaǵyn usyný tyıymy
Iri qara maldyń qulaǵyn usynýǵa bolmaıdy, sebebi ony qurmetti dástúr men senimge sáıkes kelmeıdi dep sanaıdy. Qulaq tek usaq maldan ǵana usynylýy qajet.
Qulaq usynýdyń qazaq ómirindegi máni
Qulaq usyný dástúri – qazaq halqynyń urpaq tárbıesinde, sóz tyńdaýda jáne ósek-aıańnan alys bolýǵa shaqyratyn yrymdarynyń biri. Osylaısha, qazaq mádenıeti balalardy sózge qulaq asýǵa, til alǵysh, saq qulaqty, sanaly bolyp ósýge tárbıeleıdi.
Qulaq usynýǵa qatysty maqal-mátelder
Qazaqta qulaqqa qatysty naqyl sózder de kóp aıtylady, olardy qulaq usyný rásiminiń tárbıelik mánin ashýda qoldanýǵa bolady:
1. «Quıma qulaq bala qymbat» – esti, sanaly, sóz tyńdaıtyn bala qadirli.
2. «Aqpa qulaq – aqylsyz» – sóz tyńdamaıtyn, esti sózge mán bermeıtin adam jaıly aıtylady.
3. «Qulaqtan azǵan, kóńilden tozǵan» – tyńdamaı, óz betinshe júretin adam, jaqyndaryna kóńil bólmeıtin jandar týraly. Qulaq usyný dástúri qazaq halqynyń tárbıelik ádisteriniń biregeı úlgisi bolyp tabylady. Bul – urpaqtyń tek dene jaǵynan emes, aqyl, oı-sananyń da jetilýine baǵyttalǵan erekshe salt.
- TIL USYNÝ
Til usynýdyń máni
Til usyný – qazaq halqynyń as daıyndaý mádenıetiniń bir bóligi, tamasha dástúrleriniń biri. Bul rásimde maldyń til-jaǵyn dastarqanǵa syı retinde usynýdyń ózindik erejeleri men máni bar. Qazaq halqy til men dildiń ózara baılanysty ekenin tereń túsinedi.
Tildiń dastarqanda usynylýy
1. Til usynýdyń negizgi qaǵıdalary: Qazaqtar as pisirgende maldyń til-jaǵyn baspen birge qonaqqa tartpaıdy. Ádette, ony úı ıeleri ózderi jeıdi nemese kelinge beredi. Degenmen, belgili adamdar – sheshender, shejireshiler, aqyndar kelgende, til men jaq arnaıy túrde shaqyrylyp, olarǵa usynylady. Bul kezde «meniń jolymdy bersin» degen tilekter aıtylady.
2. Tildi ortaq tabaqqa salmaý: Tildi kóp otyrǵan tabaqqa týramaıdy, sebebi bireýdiń tilin bireý uqpaı, as tártibi buzylýy múmkin. Qazaqtar bul rásimdi qurmetteı otyryp, jamandaný men ǵaıbattan aýlaq bolý úshin tildi jeke ustaýdy jón sanaıdy.
Til men dildiń baılanysy
Qazaq halqynyń túsiniginde til men dil egiz uǵym. Til – adamnyń ishki dúnıesin, janyn aıqyndaıtyn aına. Dilde ne bolsa, sony til shyǵarady. Tildiń qudireti men áseri týraly aıtylǵan naqyl sózder men maqal-mátelder osyny rastaıdy.
Til týraly Maqal-mátelder
1. «Til tas jarady, tas jarmasa bas jarady» – Tildiń kúshin, sózdiń mánin kórsetedi.
2. «Basqa pále – tilden» – Tildiń kesirinen túrli máseleler týyndaıtynyn bildiredi.
3. «Bal tamǵan tilden ý da tamady» – Jaqsy sózder men pikirlerdiń adamdardy ýlandyra alatynyn meńzeıdi.
4. «Shyraqty buzǵan shubar til» – Keleńsiz tildiń berekeni buzatynyn eskertedi.
Til usyný dástúriniń tárbıelik máni
Til usyný – qazaq halqynyń tildi, sózdi qurmetteýdiń belgisi. Bul dástúr balalardy sózdiń mańyzdylyǵyna, til baılyǵyn damytýǵa jáne durys sóılesýge tárbıeleıdi.
«Tilińe tiken shyqqyr», «jaǵyń qarysqyr», «jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn» degen qarǵystar da tildiń kúshi men jaýapkershiligin kórsetedi. Tildiń nashar bolýy, adamdy jamandyqqa, jaman sózderge alyp kelýi múmkin.
Toqeteri
Til usyný dástúri – qazaq halqynyń asqa, sózge, qurmetke degen kózqarasyn bildiredi. Til – bul tek aqparat qural emes, ol mádenıettiń, dástúrlerdiń, rýhanı dúnıeniń aınasy. Qazaq halqynda til men dildiń birligi, sózdiń kúshi, olardyń mádenıettegi orny erekshe. Til usyný – urpaq tárbıesiniń, ulttyq múddeniń, izettiliktiń kórinisi.
- KÓZ USYNÝ DÁSTÚRI
Kóz usyný – qazaq halqynyń as mázirindegi erekshe dástúrlerdiń biri. Bul rásim barysynda maldyń kózin syıǵa tartý arqyly adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtý, qurmet kórsetý, ári jaqsy tilek bildirý maqsatynda júzege asyrylady. Kóz usyný dástúri – qazaqtyń mádenıetiniń, ádet-ǵurpynyń mańyzdy aspektisi.
Kózdi usynýdyń máni
1. Kózdi usynýdyń tásilderi:
1) Kózdi usyný kezinde jup kózderdi bir adamǵa qatar usynady. Bul – qurmettiń belgisi. Bir bastaǵy kózdi eki adamǵa usyný – jaǵymsyz nátıjelerge alyp kelýi múmkin, óıtkeni mundaı jaǵdaıda olar bir-birimen ala kóz bolyp, dushpandyq qatynasqa túsýi yqtımal dep sanalady.
2) Kózdi qos qolmen usyný – syılastyqtyń belgisi. Adamdar bir-birine jaqsy nıetpen, izgi maqsatpen usynady.
2. Jamandyqqa jol bermeý:
1) Eger kózdi eki adam jese, olar arasynda baqastyq, talas, jaman nıet paıda bolýy múmkin. Bul, ásirese, ólimnen keıingi kebin men aqyrat úshin bolatyn talas-tartysqa alyp kelýi yqtımal.
2) Qazaqtar kózi shadyr nemese ala kóz bolyp týatyn balalardyń da keleshegin baqylaýda ustaıtynyn, ıaǵnı ata-babalarynyń osy yrymdy oryndaýy arqyly urpaqtaryna áser etetinin senedi.
Kózdiń nury men sózdiń syry
Kóz usyný rásiminde jaqsy tilekter men nıetterdiń máni erekshe.
1. Kózdi usyný kezinde «kózdiń nury bolsyn, elge kóz bolsyn, jol bastasyn, shamshyraqtaı jansyn» degen tilekter aıtylyp, kózi nurly bolýymen birge, kóregen kósem bolýǵa da tilek bildiriledi.
2. Kózdiń nury, adamdardyń arasyndaǵy kóregendik pen danalyq, sózdiń tereńdigi men máni erekshe baǵalanady. Qazaq halqynda «kózdiń nuryn, sózdiń syryn» asa joǵary baǵalaý dástúri bar.
Toqeteri
Kóz usyný dástúri – qazaq mádenıetiniń bir bóligi, adamdar arasyndaǵy syılastyqty, dostyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan rásim. Bul dástúr tek qana as máziriniń bóligi emes, sonymen birge qazaq halqynyń fılosofııasy, olardyń adamgershilik, adaldyq, kóregendik, syılastyq sııaqty qundylyqtaryn bildiredi. Kóz usyný – ótkendi qadirleý, bolashaqty oılaý, ári jaqsylyqqa sený dástúri bolyp tabylady.
- TAŃDAI USYNÝ DÁSTÚRI
Tańdaı usyný – qazaq halqynda erekshe máni bar dástúr. Bul rásim maldy soıǵanda, basty kesip alǵannan keıin júzege asady. Tańdaı usyný – as mázirinde, sondaı-aq, óner men mádenıette ózindik orny bar rásimderdiń biri.
Tańdaı usynýdyń máni
1. Tańdaıdy Usynýdyń Rásimi:
1) Soıylǵan maldyń basty keskennen keıin, tańdaıy alynady. Bul tańdaı, ádette, úıdiń kenje qyzyna nemese aınalasynda otyrǵan ónerpazdarǵa, ıaǵnı ánshiler men sheshenderge usynylady.
2) Usynylǵan tańdaıdyń ústindegi qatty qabyq arshylady. Jumsaq, úlpershek bóligin usyný – ánshilik, sheshendik ónerge tilek bildirýdiń belgisi.
3) «Ánshi bol», «tańdaıyńnan bal tamsyn», «taqyldaǵan sheshen bol» degen tilek aıtylady. Bul – ónerpazdardyń shyǵarmashylyǵyn arttyrýǵa, sóziniń kórkemdigi men dámin kúsheıtýge baǵyttalǵan nıet.
2. Yrym men Nyshandar:
1) Eger tańdaıdyń qatty qabyǵyn almaı, arshymaı usynsa, bul «tańdaıy qatyp qalady», «til-azar bolady» degen yrymǵa alyp keledi. Iaǵnı, bolashaqta týǵan balalar da saqaý bolyp qalýy múmkin degen senim bar.
2) Qazaq halqynda «tańdaı jegensiń-aý, tańdaıyń taq-taq etedi ǵoı» degen ázil bar. Bul – sheshendik óneriniń belgisi, sóıleý máneriniń ereksheligine nazar aýdarýdy bildiredi.
3. Tańdaı men Sózdiń Kıesi:
1) «Tańdaı jegen talǵaıdy, sózden talaı qalmaıdy» dep atalatyn maqal – tańdaıdyń kıeliligin, onyń sóılegen sózdiń áserine yqpal etetinin bildiredi.
2) Bul dástúrdiń tereń maǵynasy bar: tańdaıdy usyný arqyly ónerdiń, sózdiń, mádenıettiń máni tereńde jatqanyn ańǵartatyn halyqtyq fılosofııa.
4. Tańdaıdy usyný tásili:
Qazaqtar tańdaıdy oń alaqanyna sart etkizip, uryp usynady. Bul rásim – «taqyldap tur» degen maǵynany bildiredi, ıaǵnı ónerpazdar men sheshenderge sózdiń áserin, dámin jetkizýdi bildiredi.
Toqeteri
Tańdaı usyný dástúri – qazaq mádenıetiniń bir bóligi, adamnyń ónerge, sózge, ánge degen yqylasyn kórsetetin rásim. Bul tek qana as mázirindegi rásim emes, sondaı-aq, halyqtyń rýhanı mádenıetiniń, shyǵarmashylyq potentsıalynyń belgisi. Tańdaı usyný arqyly adamdar arasyndaǵy syılastyq, qurmet, ónerge degen nıet, izgi tilek bildiriledi.
- JAÝYRYN AShÝ DÁSTÚRI
Jaýyryn ashý – qazaqtyń ulttyq mádenıetinde mańyzdy oryn alatyn dástúr. Bul rásim maldy soıǵan kezde oryndalady, onda jaýyryn jeke aspaı, kádeli jilikterge qosymsha retinde usynylady.
Jaýyryndy ashý barysy
1. Jaýyrynnyń Máni:
1) Jaýyryn – maldyń denesiniń mańyzdy bóligi, jáne ol jiliktermen qatar qarastyrylýy tıis. Jaýyryn tek qý jaýyrynǵa bata jasaýmen shektelmeıdi, sonymen qatar ol bas, jambas, kári jilik, asyq jilik, ortan jilik, beldeme, arqalar sııaqty kádeli múshelermen birge usynylady.
2) Et týrap otyrǵan adam jaýyryndy basqalarǵa usynbaıdy, óıtkeni ony usyný jamandyqty shaqyrady, dushpannyń nazaryn aýdarýy múmkin dep sanalady.
2. Jaýyryndy ashý rásimi:
1) Jaýyryn ashý protsesinde onyń etek jaǵy arshylyp, taza kúıinde usynylady. Qazaq halqynda «jaýyryn ashý» degen termın osy rásimdi sıpattaıdy.
2) Jaýyryndy ashýdyń erekshe maǵynasy bar, óıtkeni onyń joly ashylmasa, halyqtyń joly bolmaıdy, isi ońalmaıdy, baqtyń tosylatynyna senedi.
3. Yrym men Senimder:
1) Jaýyrynnyń ashylmaýy jamandyqtyń oryn alýy múmkin degen senimmen tyǵyz baılanysty. Eger jaýyryn durys ashylmasa, qoǵamda másele, dushpandyq paıda bolýy múmkin.
2) Qazaqtar «dushpan arttan basynady, aldymyzda jar, artymyzda qar bolady» dep osy rásimniń tereń maǵynasyn túsindiredi. Iaǵnı, dushpannan saqtaný, qıyndyqtardan aýlaq bolý qajet.
Jaýyryndy ashýdyń kóne dástúrleri
Eski qazaqtar arasynda jaýyryndy alaqanǵa alyp, kúsh synasý, jaýyryn jolyn ashý oıyndary da bolǵan. Bul rásim batyrlar men palýandardyń dástúrli jekpe-jekinde kórinis tapqan.
Jaýyrynǵa qarap boljaý
Jaýyryndy ashý rásimi keıde boljaý úshin de paıdalanylady. Jaýyryn etegi jalpaq bolsa, «maly kóp bolady», eger qazan shuńqyry tereń bolsa, «dán-dám kóp» degen senim bar.
Qyr súıeginiń formasyna qarap, «jylqyly baı», «túıeli baı» degen joramaldar jasalady. Jaýyryn súıeginiń maıysqan jeri suq saýsaqqa ilinip toqtaǵanda, «dáýleti shalqıdy» degen senim bildiriledi.
Toqeteri
Jaýyryn ashý dástúri qazaq halqynyń mádenıetinde mańyzdy ról atqarady, ol tek as berý rásimimen shektelmeıdi, sonymen qatar qoǵamda bolyp jatqan jaǵdaılardy, adamdardyń ómirindegi qubylystardy túsinýge, baǵalaýǵa múmkindik beredi. Jaýyryn ashý arqyly halyqtyń rýhanı mádenıeti, nanym-senimderi, tarıhı tájirıbesi kórinis tabady.
Bolat BOPAIULY
