Qazaq dininen adasqan ba?
Alla Taǵala adamzat balasyn ulttar men ulystarǵa bólip jaratqan. Qasıetti Quranda bul jaıly mynadaı belgili aıat bar: «Ýa, adamdar! Shúbásiz, senderdi bir er men bir áıelden jarattyq. Sondaı-aq tanysyp, tabysýlaryń úshin (hám birińe-biriń qamqorshy dos bolyp, ózara járdemdesip, tatý-tátti ómir súrýleriń ári jer betin kórkeıtýleriń) úshin san alýan ulystar men rýlarǵa bóldik» («Hýjýrat» súresi, 13-aıat).
Endeshe, qazaqtyń qazaq, arabtyń arab, ózge ulttardyń ózge bolýy, eń aldymen Allanyń qalaýy. Adamdardyń bir erkek pen bir áıelden órbýi qandaı zańdylyq bolsa, ulystar bolyp jaralýy da sondaı tabıǵı. Bireýdiń aq, taǵy bireýdiń qara násildi bolyp jaralýynda adamnyń qalaýy bar ma? Árıne, joq! Eshbir adam óziniń jynysyn tańdaı almaıtyny sekildi, qaı ulttyń ókili bolaryn da tańdaı almaıdy. Eger Qudaı qalasa, jer betindegi búkil adamdardy bir-aq ult eter edi. Alaıda olaı jasaǵan joq. Adamzatty áý basta bir Ata, bir Anadan taratqanymen, ýaqyt óte kele, olardyń urpaqtary sansyz kóp ulttar – men ulystarǵa bólinip ketti. Árqaısysynyń óz tili, tarıhy, Otany, salt-dástúri, ózgelerge uqsamaıtyn erekshe ulttyq qundylyqtary men turmys-tirshiligi bar. Ryzyq-nesibeni de Alla bir elge kóbirek, ekinshi jurtqa kemdeý buıyrýy múmkin. Ol da bir synaq. Qazirgi tańda ár eldiń minez-qulqy da daralanyp ketkeni anyq. Máselen, taýlardy mekendeıtin ulttardyń minezi men qumaıt dala turǵyndarynyń ulttyq minezderi birdeı emes. Kele-kele bir ata-ananyń urpaqtary búginde birin-biri tanyp-bilý bylaı tursyn, birine-biri qastandyq jaýlyq jasaýdan da taıynbaıtyndaı bóten bolyp ketkeni jasyryn emes. Nege bulaı? Osylaı el-elge bólinip jaratylýdyń túp maqsaty ne degen suraq týyndaıdy? Qasıetti Quranda munyń jaýaby aıqyn. Ony Alla Taǵala: «birimen-biri tanysyp bilissin, tabyssyn» degen maǵynany bildiretin «lıtaarafýý» degen sózben baıan etken. Alaıda «a-ra-fa» túbirinen órbıtin bul sózdiń maǵynasy bul atalǵandarmen ǵana shektelmeıdi. Onyń bilý, tanýdan basqa jaqsylyq jasaý, kórkeıtý, jupar ıis ańqytý, salt-dástúr etý degen maǵynalary da bar. Endeshe, ulttar birine-biri zorlyq-zombylyq jasasyn, kúsh kórsetsin nemese «Ákem jaqsy», «Babam jaqsy» dep maqtansyn dep bólinbegen. Kerisinshe, birine-biri jaqsylyq jasasyn, tatý-tátti ómir súrsin, san alýan ulttar bolý arqyly jer betin kórkeıtsin dep bólingen. «Tanysyp tabyssyn» degen sózdiń astarynda barlyq adam túbinde bir ata, bir anadan taraıtyn «baýyr», «týys» ekenin umytpasyn degen maǵyna da jatyr. Búgingi tańda jer betindegi kóptegen qaqtyǵystar men qantógister osy aıattyń astaryn túsinbeýden kelip shyǵady. Áıtpese, baýyrǵa baýyr myltyq kezener me edi? Baýyrdyń janyn baýyry qııar ma edi? Abaı atamyzdyń «Adamzattyń bárin súı, baýyrym dep» degen sózi keltirilgen aıatqa qandaı úılesimdi ekenin uǵyný qıyn emes. Burynǵylar: «Súıý – bilýden týady» deıdi eken. Olaı bolsa, tanyp bilýden jaqsy kórý men ózara súıispenshilik týady. Biraq adam ataýlynyń bárine birdeı qushaq jaıý ońaı is emes. Kezinde áıgili áýlıe Máýlana Jalaladdın Rýmıge bir zamandasy kelip: «Sen dinsizderge de, kúnáharlarǵa da qushaǵyńdy ashasyń. Olarmen bir jerde otyrasyń. Sol arqyly Islamnyń qunyn kók tıyn qylyp júrsiń» dep aýzyna kelgen sózderdi aıtady. Sonda Rýmı oǵan: «Kel, aınalaıyn, qushaǵym saǵan da ashyq!» dep bir-aq sóılem jaýap qaıyrypty. Mine, bul – adamzattyń jaratylý maqsatyn jaqsy uǵynǵan adamnyń qylyǵy.
Bul aıtylǵandar «Meniń ǵana ultym jaqsy, ózgelerdi Qudaı urǵan» deıtin túsinikte júrgenderge oı salsa kerek.
Endi odan bólek, máseleniń taǵy bir qyry bar. Osy kúnde «Dinde negizi joq» degen syltaýmen óziniń ultynan, salt-dástúrinen shoshynyp-bezinetin bir top jastar boı kórsetip júr. Bular «Meniń ultym ǵana jaqsy» demeıdi, kerisinshe, óziniń belgili bir ulttyq ókili bolǵanyn namys kóredi. Ultynyń bir jaqsylyǵyn bólisse, dinnen shyǵyp keterdeı qorqady. Bul – naǵyz saýatsyzdyq. Islam dini mundaı kózqarasty da quptamaıdy.
Ásilinde, qazaqtyń salt-dástúrleriniń kóbi din ıslamǵa jat emes. Burynǵy babalarymyz sharıǵat iliminen maqurym bolmaǵan. Kerisinshe, musylmandyqty ustanýdyń klassıkalyq úlgisin jasap shyǵarǵan desek, artyq aıtqandyq emes. Buǵan mysal berýden buryn myna bir jaıtqa kóńil aýdaraıyq. Islam sharıǵatynda kóptegen buıryqtar men tyıymdar bar. Alaıda olardy júzege asyrýdyń naqty úlgisi kórsetilmeıdi. Aıtalyq Muhammed paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Allaǵa jáne aqıretke ıman keltirgen adam qonaǵyn qadirlesin» degen qaǵıdany bildirip ketken. Alaıda osy «qonaq qadirleý» protsesi qalaı júrý kerektigi baıan etilmeıdi. Endeshe, ol jaǵyn ár ult nemese ár adam ózi belgileıdi. Sondyqtan aǵylshyn men nemisti qonaq qadirleýi men arab pen qazaqtyń qonaq kútýi birdeı emes. Biraq bári de qal-qaderinshe atalmysh buıryqty júzege asyrýǵa talpynady. Dúnıejúzin aralap júrgen kisiler qaı eldiń qalaı meıman kútetinin jiliktep aıtyp bere alady. Endi qazaq halqynyń meımanyn qarsy alýy álemde eshkimge uqsamasa kerek. Mal soıý, arnaıy úı tigý, tapqanyn meıman aldyna usyný, ózi jemeı qonaqqa saqtaý degen túsinikterdi ózge elden kezdestirý qıyn. Mine, bul – qazaq jurtynyń bir ǵana qonaq kútýge qatysty ustanymy. Sol sekildi kıim kııý, sóz sóıleý, tamaq ishý, úılený, balaly bolý, qysqasy, týǵannan ólgenge deıingi sharıǵat talaptary dál osylaı dástúrlik deńgeıde oryndalyp jatady. Ata-anany qadirleý, úlkendi syılaý, kórshilermen syılasý, ul-qyzǵa meıirimmen qaraý, astyń adalyn, tazasyn iship-jeý, aýrýdyń kóńilin suraý, balanyń týǵanyna qýanyp toı jasaý, úılengende jurtty jınap tamaq berý, dúnıeden ozǵan kisini jaqsy jaǵynan eske alý, jetim men jesirdi jylatpaý – munyń bári musylmandyqtan bastaý alyp jatqan irgeli salt-dástúrler. Alaıda bul dástúrlerden qazaq ultynyń jupar ıisi burqyrap turady. Olaı bolýǵa tyıym da joq. Kerisinshe, musylmandyq urpaqtan-urpaqqa buzylmaı, saf kúıde jetýi úshin osylaı bolýy – quptarlyq is.
Jınaqtaı aıtqanda, qazaqtyń qazaq bolýy – Allanyń qalaýy. Sondyqtan musylman óz ultynyń qundylyqtarymen árkez sanasyp otyrǵany abzal. Alla Taǵala elimizge amandyq, jurtymyzǵa tynyshtyq bersin!
Asylbek Áýezhanuly
