QAZAQ DÁSTÚRINDEGI IShARA MEN DAǴDYLAR

Halqymyzdyń ejelden qalyptasqan ádet-­ǵurpyn­da kóńil aýdararlyq psıhologııalyq is­-áreketter kóp kezdesedi. Sonyń ishinde sezimdi, kóńil kúıin, is­-qımyldy sóz shyǵyndamaı-­aq ymmen, ısharamen, ep­pen sezdiretin, ony dál beıneleıtin oıly, qyzyqty ári sesti uǵymdar bar. Bul — ádet­-ǵuryp ısharasy. "Ymdy bilmegen — dymdy bilmeıdi" degendeı, sol ısharalar aıtpaı­-aq túsinikti bola ketedi...

Osyndaı daǵdy, ym­-ıshara arqyly adamdar kelisý, ashý-­yza, uıalý, jeńilý, jeńý, qaıǵyrý, taǵy basqa kóńil-kúı kórinisin bildirgen. Qazaqtyń osynysy kúni búgin de qoldanylady. Degenmen turmys pen salttyń, ómir men tirshiliktiń, qoǵam men dáýirdiń ózgerýine baılanysty mundaı ádet pen daǵdynyń keıbireýleri umyt qaldy. Ony jas urpaqtyń bilgeni jón.

Arqaǵa qaǵý. Rıza bolý, maquldaý, qolpashtaýdy beıneleıdi, ıaǵnı "rahmet, bárekeldi, jaraısyń" de­gen sózderdiń ornyna qoldanylatyn alǵys belgisi.

Alaqanǵa túkirý. Yntalylyq, qulshyný. Bir iske yntalana kiriskende alaqanǵa túkirip alatyn ádet bar. Mysaly, bireý "iske qulshynyp otyr" degisi kelse, "alaqanyna túkirip otyr eken" deıdi. Alaqanyn uqa­laý da osyna kórsetedi.

Barmaq kórsetý. Isi ońynan kelgen, joly bolǵan adamdar óziniń kóńil kúıin osyndaı belgi arqyly bildiredi.

Barmaq tisteý. Amaly qurý, sharasyzdyq belgisi. Ókinishti halyq "barmaq tistep qaldy" deıdi.

Barmaq shyǵarý. Bulaı isteý ersileý kórinis bol­sa da, bireýdiń orynsyz is-­áreketine laıyqty "jaý­ap". Mysaly bireý bireýdiń malyn, zatyn orynsyz ta­lap etse, onymen talaspaı-­aq, "alarsyń mynany" de­gendeı, qos saýsaq arasynan barmaǵyn shyǵara salady.

Bet jyrtý. Adam uıalatyn sózder estigende áıelderdiń suq saýsaǵymen bet "jyrtatyn" áde­ti bar. Bul — uıalý men shoshynýdyń bir túri ekeni anyq. Erkek adam bet "jyrtpaıdy" týra maǵynasynda bet jyrtý — eń jaqyn týysy ne kú­ıeýi, balasy qaıtys bolǵanda burynǵy qazaq áıel­deri: "Qudaıǵa ne jazdym?" — dep óz betin tyr­nap jyrtatyn bolǵan. Bul — erteden saqtalyp ke­le jatqan ǵuryp. Al aýyspaly maǵynada adam ren­jiskende, bir nársege daýlasyp qalǵanda, qarsy sóz jarystyrǵanda basqalar "pálensheler bet jyrty­syp qaldy" dep habarlaıdy.

Bet shymshý. Áıelderge tán ádet. Olar bireýdiń nemese ózine jaqyn qyzdar men áıelderdiń ersi isterin, qımyldaryn kórgende nemese dóreki sóz­derin estigende, qysylǵan jaǵdaıda munysyn osy­laı ymmen sezdiredi.

Bet basý. Uıatqa qalǵan adamnyń is­-áreketi. Uıatty bolǵan adamdar eki qolymen betin basyp, jurtqa qaraı almaıdy. Ondaılarǵa basqalar "ne betińmen júrsiń?" dep jekiredi. Jaıshylyqta bet basý — jaman yrym.

Bórkin aspanǵa atý. Qatty qýaný, shattaný daǵ­dysy. "Bórkin aspanǵa atyp qýandy" degen sóz so­dan shyqqan.

Burym kesý. Áıelderge beriletin eń aýyr ja­za. Óıtkeni shash, burym áıeldiń sáni, saltanaty, áıeldik belgisi bolyp sanalǵan. Qazaqtyń ejelgi zańy "Qasym hannyń qasqa jolynan" bastap erine opasyzdyq jasaǵan nemese óte aýyr qylmys is­tegen, el aldynda masqara bolǵan áıelderdiń bu­rymyn kesý tártibi qoldanylǵan.

Búıirin taıaný. Jaman yrym. Ádette qaıǵy­-qa­siretke ushyraǵan adamdar eki búıirin taıanady da, daýys qylady, jylaıdy, aıanyshty kóńil kúıin bildirip, zar shegedi. Bul — áıelderge tán ádet. Osy­ǵan sáıkes jastarǵa "búıirińdi taıanba" degen tyı­ym sóz bar.

Erin shyǵarý. Mazaq etý, kelemejdeý degen sóz. Bul ádetti kóbinese áıelder, balalar qoldanady. Bireýler ózine jaraspaıtyn is istese, qylyq kór­setse, ony kórgen adamdar ernin shyǵaryp kúlgen. Bul basqalardy da ersi is­-áreketten saqtan­dyrady.

Etegin qaǵyp, turyp ketý. Túńilýdiń, qatty ketýdiń basy. "Tura tur, bálem!", "Kórermin, kór­setermin!" degen ashy zildiń, kúsh kórsetýdiń aı­qyn belgisi. Munyń artynda kek alý, úlken urys, daý­-janjal tur degen sóz

Jaǵasyn ustaý. Bul — qatty qoryqty, shoshydy degendi bildiretin qazaqı uǵym.

Jaǵyn taıaný. Toryǵý, qamyǵý, muńaıý belgisi.

Jelke qasý. Qoldan keler qaırat, amal joqtyq­ty, jigersizdikti, áreketsizdikti bildiredi.

Jerge túkirý, jer tebý. Ókinish. "Saǵan aıt­sa da, aıtpasa da báribir" degen doń aıbat, yzaly kórinis.

Judyryq túıý. "Kóresińdi  kórsetemin" degen kúsh, ses kórsetýdiń nyshany.

Jerge qaraý.  Uıalý, qysylý, qoly qysqalyqtan, amalsyzdyqtan joldan jyǵylý. Bul — azamat úshin aýyr jaǵdaıdyń kórinisi.

Jer shuqý. Qolynan keletin qaırat, kúshi nemese múmkindigi joq adamnyń beısharalyq amaly

Zarlaý. Ishtegi sherdi ashy aıǵaımen syrtqa shyǵarý. Kúıinish, ókinish jaıyn bildiretin kóńil syry.

Iyq kóterý. Endi qolynan keletini joq jan­nyń sońǵy áreketi. "Ar jaǵyn endi ózderiń biliń­der" degen eki ushty ári suraýly pishin.

Iek qaǵý. "Myna kisiniń sharýasyn orynda" nemese "Sharýaǵa kiris" degen oń peıildi bildiretin únsiz uǵym.

Kóz alartý. Urys basy, ses, kúsh kórsetý, bi­reýge renjý túri. Jek kórgen adamdar da kóz alar­tady.

Kóz qysý. Ymmen sóılesý. "Úndemeı otyr, bá­rin bilem" degenniń ısharasy. Tárbıe dástúrinde bul ádeptilik emes.

Kózin jumyp, bas shaıqaý. "Úndeme, dymyń ishińde bolsyn" degen ıshara.

Keýdesin soǵý. Maqtaný ne jeńistiń úlken belgisi. Bul ádetti jaýyn jeńgen batyrlar, qarsylasyn jyqqan palýandar kóp qoldanǵan.  Jeńimpazdyń keýdesin soqqanynyń ersiligi joq. Jaıshylyqta, orynsyz jerde keýde soǵý — ádepsizdik, tárbıesizdik.

Qabaq túıý. Bireýdi unatpaýdyń, bir isti jarat­paýdyń ne kóńil kúıi bolmaı, renjip otyrýdyń keıpi.

Qamshy tastaý. Bul — ulttyq salt­-dástúr, ádet zańy boıynsha sheshender men bılerdiń, talapker­lerdiń daý-­janjal kezinde sóz suraý ǵurpy.

Qol silteý. Renjý, ókpeleý. "Ne bolsań, o bol" degendeı, kóńli qalǵan, jábirlengen kisiniń is­-áre­keti. Bireýge qol silteseń, ol muny ózin jábirleý, soǵý dep túsinedi. Qol silteý sońy jaqsylyqqa apar­maıdy.

Qol soǵý. Qoshemet kórsetý, madaqtaý, qolpashtaýdyń jarqyn da áserli kórinisi. Qol soǵý, shapalaqtaý — aqyn­darǵa, ánshi­-ónerpazdarǵa, sportshy jeńimpazdarǵa ja­salatyn kópshiliktiń qurmeti ári alǵys sezimi, asa zor rızalyq belgisiniń jıi qaıtalanatyn, qoldanatyn dás­túrli ádeti. Mundaı sátte qurmet ıeleri jınalǵandarǵa alǵys aıtyp, bas ııýge tıisti.

Qol kóterý. Halqymyzdyń tanym-­túsiniginde bul ádettiń birneshe mán­-maǵynasy bar. "Sózim bar, aıtarym bar" degendi bildiredi. Sondaı-aq "qol kóterdi" degen de sóz bar. Ol "urdy, soqty" degendi bildiredi. Munyń "qol kóterýge" eshqandaı qatysy joq.

Qol qusyrý. Aıypty bolýdyń ne sonysyna keshirim suraýdyń  "qata menen" degen ısharasy.  Dástúr boı­ynsha keshirim suraýshy qolyn qýsyryp (eki  qolyn jeńine tyǵyp), óz kemshiligin moıyndap, ǵafý ótinedi. "Aldyńa kelse — atańnyń qunyn kesh" degen ataly sóz­ge jyǵylǵan qazaqtyń mundaıda keshirim jasap, qolyn alyp, tórine shaqyratyn tektiligi de bolǵan.

Quıryǵyn jerge túıý. Tabalaý. Arazdasqan óz báse­kelesteriniń, ózine qııanat jasaǵan dushpandarynyń baqytsyzdyqqa, qolaısyz jaǵdaıǵa ushyraǵanyn kór­gende, estigende jábirlenýshi adam: "Saǵan sol kerek!"— dep, quıryǵyn jerge túıip, esesi qaıtqandaı tabalap, qýanady.

Mańdaıyn urý. Qatty ókinýden, ıaǵnı qatty qata­lasýdan, taǵdyrǵa moıynsynýdan týǵan daǵdy. Adam­nyń ózine­-ózi belgilegen jáne qoldanatyn qatań jazasy.  Munyń tártibi — ókinishti adam óz mańdaıyn ju­dyryǵymen soǵady. Bul jazany kóbinese er adamdar ózine qoldanady.

Muryn tyrjıtý. Mensinbeý, Teńsinbeý. "Nege kel­dińniń" tilsiz beriletin nusqasy. Buǵan mańdaı, bet tyrjıtý da jatady.

San soǵý. Qapy ketý, "qap, áttegen-­aıdyń" zor belgi­si. Bul jaı ókiný emes, óksý.

Óbý. Jaqsy kórgen sábıdi nemese adamdy mańdaıy­nan, betinen ernin tıgizip óbedi. Bul — súıýge jaqyn kórinis.

Teris qaraý. Unatpaı, jek kórýdiń, kórgisi kelmeıtin, qabyldamaǵan adamnyń is­-qımyly.

Tóbesine qolyn qoıyp shyǵý. El ­jurtynan bezingen adam ortadan tóbesine eki qolyn qoıyp shyǵady. Bul — sırek kórinis — "endi senderdi jelkemniń shuqyry kór­sin,  kórmeımin, kelmeımin!" degen aýyr kesim. Aýyr bol sa da, el ishinen kóńili qalyp, bezip ketkender bolǵan. Mysaly, Shákárimniń "Qalqaman — Mamyr" dastanynda­ǵy Qalqaman ózin oqqa baılaǵan el­jurtynan osylaı bezip, naǵashylaryna ketken. "Tóbeńe qolyńda qoıma"degen tyıym osyndaı ádetten saqtandyrady.

Tistený, tis qaıraý. Ashý ­yzadan, óshtesýden týǵan is ­qımyl. Ashýly adam týraly «tistenip otyr eken. Ti­sin qaırap otyr eken» deıdi. Shashyn julý. Doly áıelderdiń ashýlanǵan kezinde óz shashyn ózi julyp búlinetin ádeti bolady. Qaıǵy­qasyretke tap bolǵan áıelde shashyn julyp, zar shegedi.

Yrjııý (kúlý). Rıza adamnyń kóńil kúıin bildiretin ádet. Bul sabyrlylyq belgisi dep te qabyldanady.

Ishegin tartý. Shoshynǵandy, qatty tańdanǵanda bolady. Jalpy ishek tartý jaqsy ádet emes.

Halyq saltynda ádet­-ǵuryptyń túrleri kóp. Onyń tárbıelik, ónege, tálimi de zor. Halyq minez­-qulqyn jaqsy biletin adamdar árkim­niń júris­turysynan, is­-áreketinen, qas­-qabaǵynan­-aq onyń kóńil kúıin aıtpaı­-aq sezip­-bilip otyrady. "Qabaǵyń ashyq qoı" dep onyń kóńildiligin, "ıyǵyń túsip ketipti ǵoı" dep jabyr qaýly jaıyn seze qoıady. Jigitterdiń mezgilsiz júrýinen, áıelderdiń kerilýinen, qyzdardyń orynsyz kúlkisinen  árkim ózinshe baılam jasaıdy, adamdy sol arqyly tanyp, baǵalaıdy. Ázil­-qaljdyńda keıbir týysqandyq qa­tynasty bildiretin de ádet­ǵuryptar bar. Mysaly, eki jigit bir­-birine kúlimdep, bastaryn qasysa, baja bolǵany. Eger jastar bir erkektiń qulaǵynan tartyp oınap jatsa, ol jezdesi bolǵany. El ishinde osyndaı ymmen bildiretin uǵymdar óte kóp. Jaqsy degendi bas barmaǵyn kórsetip, jaman degendi qolyn sermep, murnyn tyrjıta salatyn ádet bar.

T. Esqalı