QAZAQ DÁSTÚRI BOIYNShA ÁIELDERDIŃ SÁLEMDESÝ TÁRTIBI
Ádette, əıelder bir-birimen amandasqanda erlershe səlem bermeıdi. «Amansyz ba, deni-qarnyńyz saý ma, úı ishi bala-shaǵańyz aman ba?» dep, qos qoldaryn berip amandassa, turǵylas, tanys, dos-jaran, qurby-qurdas bolsa, qushaqtasyp, betterin erinderiniń ushymen súıip amandasady.
Kelinder qaıyn ata, qaıyn ene, qaınaǵa, qaıyn bıkelerine qol berip amandaspaıdy. Səl ıilip, oń alaqanynyń syrtymen oń tizesiniń kózin basyp (keı jerde eki alaqanynyń syrtymen eki tizesiniń kózin teń basyp) səlem jasap, onan soń, amandyq surasady. Kelin səlem jasaǵanda ata-enesi, qaıyn aǵa, qaıyn bıkeleri: «Təńir jarylqasyn! Jasyń uzaq bolsyn! Ul tap!» degen sııaqty batalar beredi. Eneleri kelinderiniń qoldary men mańdaılarynan súıedi. Al, kelinder at ústinde, basqa kólikterde otyrǵanda ata-enesi men səlem jasaıtyn úlken kisiler kezigip qalsa, onda, at-kólikten túsip səlem jasamaı-aq, oń qolymen oń samaıyn (mańdaıyn) sıpap qurmet kórsetedi. Bul səlem jasaǵanmen birdeı sanalady.
Qazaq dəstúri boıynsha, kelinder ata-enesi men qurmetti kisilerdiń úıine atpen tóte baryp túspeıdi, aýylǵa jaqyndaǵanda at-kóliginen túsip, jaıaýlap barady. Attanarda aýyldan uzap baryp attanady. Arýaqty úıler men molalardyń tusynan jəne kópirden ótkende at-kólikten túsip, jaıaýlap ótedi. Qyz balalar amandasqanda bir-birin kórgen jerden júgire basyp baryp qol alysady nemese qushaqtasyp, súıisip amandasady. Bul – jalpy aman-səlemniń jóni.
Jalpy, qazaq halqynyń aman-səlem tərbıesinde, adamdar bir-birimen aman-səlem jasasqanda ystyq-yqylasty, qyzý mereıli amandasý dəripteledi. Bireý amandasqanda ony mensinbeı, alymsynbaı kekireıip turyp alý, bir qolyn qaltasyna salyp shyǵarmaý, qol ushyn yqylassyz usyný nemese usynǵan qoldy almaý sııaqtylar óte ədepsizdik, mədenıetsizdik, kórgensizdik sanalady.
Ədette, bireýmen qol alysyp amandasqanda, onyń qolyn uzaq ustap turyp almaý jəne qatty qyspaý kerek. Alaıda, uzaq ýaqyt kórispegen dos-jaran, quda-qudaǵılardyń qoldaryn qattyraq qysyp, uzaǵyraq ustap turýy əbestik bolmaıdy. Qaıta ol dostyq pen saǵynyshty bildirgendik esepteledi.
Qazaqta, kópti kórgen, kóp jasaǵan aqyldy, bilimdi, bedeldi adamdardy jasy kishi adamdar izdep baryp: «sizge səlem bergeli keldim» dep səlem berip, aqyl-keńesin tyńdaıdy. Sondaı-aq, úlken, betti-bedel di adamdar men arýaqty aýyldardyń tusynan ótkende, mindetti túrde úıine túsip, səlem berip ótedi. Olaı etpese, «tərbıesiz, kórgensiz, səlem berýge jaramaǵan taıaz neme» dep, qatty sógiske ushyraıdy.
Qazaqtyń aman-səlem tərbıesinde úlken ǵylymı mən-maǵyna, mol Etıkalyq jəne adamgershilik ónege bar. Ol urpaqtardy úlkendi qurmettep, kishini aıalaýǵa, salt-dəstúrdi úzbeı jalǵastyrýǵa; izgi nıetti, adal, týrashyl, mədenıetti, tərtipti, ədepti, ıbaly bolýǵa; ómirdiń mənin túsinip, oılaý, tujyrymdaý qabiletterin jetildirýge baýlıdy.
Aıyp NÚSIPOQASULY
