PAIǴAMBAR JOLY JÁNE MAZHAB
Paıǵambarymyzdyń joly – Quran Kárimmen, hadıs shárıftermen jáne mýjtahıdterdiń ıjtıhadtarymen kórsetilgen jol! Osy úsh dálelmen birge taǵy «Ijmaı ýmmet» dep atalatyn Sahabalarmen Tabeınniń aýyzbirligin kórsetetin tórtinshi dálel de qosylady. Bir úkim, bir másele jaıly eger tórt mazhabtyń ıjtıhadtary (úkimderi) arasynda birdeı sheshim qabyldansa, bul «ıjma» (aýyzbirligi) bolady da buǵan sený shart bolady, senbegender kúpirge túsedi. (Máktýbat 2/36)
Burys, qate bir iste, adasýshylyqta Islam ǵulamalarynyń oıy eshqashan bir jerden shyqpaıdy. Hadıs shárıfte: «Úmmetim qate jolda aýyzbirligine barmaıdy.» delingen. (I. Ahmed)
Osy tórt qujat Ádılláı shárııá (sharıǵattyń dáleli) dep atalady. Bul dálelderdiń tysynda qalǵan nárseler bıdǵat bolady. Hadıs shárıfte: «Úmmetim 73 topqa aıyrylady. olardyń tek bireýi ǵana Jannatqa kiredi. Olar meniń jáne sahabalarymnyń jolynda bolǵandar» dep aıtyldy.(Ibn Maja)
Bul aıyrylýlar ýsýl, ıaǵnı ımanda bolatyn aıyrylyqtar. Sahabaı kıramnan keıin jańa musylman bolǵandardyń bir bóliginiń ımandary buzylyp, sahabalardyń durys ımandarynan ózgeshe kórinis tapty. Osylaısha buzyq toptar, sektalar, dúmsheler paıda boldy. Olardyń barlyǵyna «Bıdǵat sektalary» dep aıtylady. Olar keıbir aıattardy qate túsiný jáne qate túsindirý nátıjesinde joldan adasqandary úshin kápir emes. Biraq Islamǵa tıgizgen zııandary kápirlerden kóp boldy: olar bir-birlerimen jáne áhlı súnnet musylmandarmen kóp daýlasty. Soǵystar, janjaldar shyǵaryp kóptegen musylmannyń qanynyń tógilýine sebep boldy. Musylmandardyń damýlaryna, órkendep ilgerileýine tosqaýyl boldy. Ondaı bıdǵat toptaryn áhlı súnnettiń haq bolǵan tórt mazhabymen shatastyrmaý kerek.
Mazhab jáne meıirim
Alla Taǵala jáne Rasýly musylmandarǵa meırim etkenderi úshin keıbir isterdiń qalaı oryndalatyny Quran kárimde ashyq bildirilmedi. Ashyq bildirilgende olardy oryndaý paryz nemese súnnet bolar edi. Paryzdy oryndamaǵandar kúnáǵa batyp, mán bermegender kápir bolar edi. Musylmandardyń jaǵdaıy qıyn bolatyn edi. Mundaı isterdi ashyq bildirilgen amaldarǵa uqsatyp oryndaý kerek. Din ǵulamalary arasynan amaldardy qalaı oryndaý kerektigin osylaı uqsata otyryp túsine bilgenderi mújtahıd dep atalady.
Tórt mazhabtyń jaǵdaıy bir qala halqynyń jaǵdaıyna uqsaıdy. Aldarynan shyqqan bir istiń qalaı oryndalýy kerektigi jáne sheshimi zańda tabylmasa, ol qalanyń aqsaqaldary jınalyp, álgi isti zańdaǵy soǵan uqsas basqa bir máselemen salystyryp oryndaıdy. Keıde bul aqsaqaldardyń pikiri bir jerden shyqpaıdy. Máselen keıbireýleri: “Memlekettiń maqsaty – qalalardyń gúldenip, kórkeıýi jáne halyqtyń rahat ómir súrýin qamtamasyz etý” dep aıtady. Álgi isti pikirleri jáne kózqarastarymen zańdaǵy basqa bir osyǵan eń jaqyn, eń uqsas máselege uqsatý arqyly sheshedi. Bular Hanafı mazhabyna uqsaıdy.
Keıbireýleri álgi buıryqty memlekettiń ortalyǵynan kelgen basshylardyń kóńil kúıine jáne áreketterine sáıkestendirip oryndaıdy da memlekettiń maqsaty osy bolý kerek deıdi. Bular Malıkı mazhabyna uqsaıdy.
Keıbireýleri buıryqtyń mátinine, sóılem quramyna, sózdiń barysyna qarap ol isti atqarý jolyn tabady. Bul da Shafıı mazhabyna uqsaıdy.
Al bir bóligi zańnyń basqa úkimderin jınap bir-birimen salystyra otyryp álgi istiń durys oryndalý jolyn izdeıdi. Bular Hanbalı mazhabyna uqsaıdy.
Paıǵambarymyz mazhabsyzdardyń shyǵatynyn habarlaǵan.
Quran Kárimde bylaı delingen: «Adamdar dinde ár túrli toptarǵa bólindi. Ár top óz jolyn durys dep oılap qýanýda.» (Mú’mınýn 53)
Paıǵambarymyz úmmetiniń basyna keletinderdi bildirip jatyp: «Úmbetim 73 topqa bólinedi. Olardyń ishinen 72-si tozaqqa barady, tek bir top qana qutylady.» dedi. Sahabalar muny estigende “Ol qaı top?” dep surady, sonda paıǵambarymyz «Bul toptaǵylar meniń jáne sahabalarymnyń jolymen júrgender!» dep buıyrdy. (Tırmızı) Islam ǵalymdary bir aýyzdan bul toptyń, ıaǵnı qutylatyn toptyń “Áhlı súnnet” ekendigin bildirgen. (Abdýlhaq Dáhláýı, Imam Rabbanı)
Demek durys jolda bolý úshin paıǵambar jáne onyń sahabalarynyń jolymen júrý kerek eken. Sahabalardyń jolyn olardy kórgenderden basqa eshkim jaqsy bile almaıdy. Al paıǵambardy jolyn sahabalardan ózge eshkim tolyq bile almaıdy. Áhlı súnnet jolynyń ımamy bolǵan Imam Aǵzam ábý Hanıfa Sahabalrdy kórgen urpaqtyń zamanynda týyp ósken. Iaǵnı Tabeın dep atalatyn ekinshi urpaqqa jatady. Qalǵan úsh mazhabtyń ımamdary Tabıındi kórgen “Tabe-ýl Tabeın”, ıaǵnı úshinshi urpaqtyń ǵulamalary sanalady. Osy aqıqattardy eskeretin bolsaq alǵashqy úsh urpaqtan ǵasyrlar keıin maıdanǵa shyqqan jańa aǵymdardyń áhlı bıdǵat ekendigi jáne tozaqqa baratyndyǵy naqty túsinilgen bolady.
Óıtkeni hadıs shárıfterde bylaı dep aıtyldy:
«Eń jaqsy, eń qaıyrly adamdar meniń ǵasyrymda bolǵan musylmandar (Sahabalar). Olardan keıin eń jaqsylary olardyń artynsha kelgender (Tabeın). Olardan keıin eń jaqsy adamdar olardyń artynan keletin musylmandar (Tabeýl Tabeın). Al olardyn keıin keletin qaýymdar arasynda ótirik, jalǵandar kóbeıip ketedi. Olardyń sózderine de, istegen isterine de senbeńder.» (Buharı)
Olaı bolsa keıin keletin musylmandardyń jazǵandary, aıtqandary, istegenderi osy úsh urpaqtyń mırasyna sáıkes bolmaǵansha túkke de turmaıdy.
«Árbir ǵasyr ózinen burynǵy ǵasyrǵa qaraǵanda jamanyraq bolady. Osylaısha qııametke deıin buzylyp bara beredi.» (Hadıqa)
Paıǵambar zamanynan uzaqtaǵan saıyn jamandyqtar jáne jamandar arta beredi. Ýaqyt ótken saıyn eski ǵasyrlardaǵy mádenıetke, ımandylyqqa jetý qıyn bolyp kete beredi.
«Allanyń salıh quldary bir-biriniń artynsha ahyretke kóshe beredi. Al artta arpamen qurmanyń qaldyqtaryna uqsap, qadirsiz tómengiler qala beredi. Alla Taǵala olarǵa eshqandaı mán bermeıdi.» (Buharı)
Keıin kelgenderdiń buryn ótkenderdiń izimen júrý kerektigi, keıin kelgen ǵalymdardyń buryn ótken ǵalymdardan naqyl etý arqyly, ıaǵnı olardyń kitaptaryndaǵy úkimderge súıenip, ýaǵyz-nasıhat jasaýy kerektigi bul jerden de kórinip tur.
«Qııamet jaqyndaǵan saıyn ilim azaıady, saýatsyzdyq artady.» (Ibn Majá)
Bul hadıs shárıf te barǵan saıyn ǵalymdardyń emes, kerisinshe dúmshelerdiń kóbeıetinin habar berýde.
«Aqyrzamanda keıinnen keletinder buryn ótken ǵalymdardy saýatsyzdyqpen aıyptaıtyn bolady.» (Ibn Asakır)
Buryn ótken ǵulamalardy hadıstiń sahıhyn, zaııfyn ajyrata almaǵan dep aıyptaıtyn dúmshelerdiń keletinin de osylaısha paıǵambarymyz habar bergen.
«Alla Taǵala bir ǵalymnyń rýhyn alatyn bolsa, Islamnyń bir bóligi oıylǵandaı bolady. Qııametke deıin onyń ornyn eshkim toltyra almaıdy.» (Dáılámı)
Bul da aqyrzamanda kóbeıip ketken Sheıh Albanı, Sheıh ıbn Baz sııaqty jasandy sheıhtardyń eshbiriniń ıslam ǵalymy emestigin jáne burynǵy ıslam ǵulamalarynyń ornyn basa almaıtynyn kórsetip tur.
