Óz-ózine qol jumsaý – Jaratqanǵa qarsy shyǵý

Adam Alla Taǵalanyń qudiretimen jaratylǵan. Ol qoǵamda qundy ári baǵaly. Alaıda adamnyń osy jaryq dúnıege kelgennen keıin ólimniń dámin tatýy da zańdylyq. Qasıetti Quran Kárimniń aıatynda: «Árbir jan ıesi ólimdi tatady. Sosyn biz jaqqa qaıtarylady»[1], – delingen.

Degenmen, Alla Taǵalanyń adamǵa osy dúnıede bergen ómirin ózi qııýy kezdesetini ókinishti. Bul búginde óte qatty beleń alyp barady dese de bolady. Rasynda, osy dúnıedegi ár adam ómirinde kem degende bir ret ólim erkin tańdaý jasaýy arqyly azǵyrylady eken. Osyndaı azǵyndyqqa túsip, óz ómirine ózi balta shabýy sýıtsıd dep atalady. 

Sýıtsıd termıni ıtalıan psıhology G.DEzenniń 1947 jyly engizip, ony «óz-ózin óltirýge áreket etý» dep túsindirýmen baılanysty qoldanylyp keledi. «Sýıtsıd» latyn tilinen aýdarǵanda «óz-ózin óltirý, óz-ózine qol salý» degen maǵynany bildiredi eken. Mine, osydan beri bul aty sýyq sózdiń qoldanysy álemniń barlyq tilinen oryn alyp úlgerdi, tipti búgingi tańda búkil álemde qoǵamdyq máselege aınaldy. Qarańyz, álemde munyń oryn alǵandyǵyn ǵalymdardyń mynadaı saraptamalarynan kórýge bolady.

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy barlyq elderdi sýıtsıdtiń oryn alýyn úshke bólip kórsetedi. Onyń birinshisi – sýıtsıdtiń tómen deńgeıi. Bul jylyna 100 myń turǵynǵa shaqqandaǵy 10 adamǵa deıin kórsetkish. Al, ekinshisi – ortasha deńgeı. Munda 10-nan 20-ǵa deıin 100 myń turǵynǵa shaqqanda. Úshinshisi – joǵary deńgeı, ıaǵnı 100 myń turǵynǵa shaqqanda 20 adamnan joǵary.

Sarapshylardyń málimeti boıynsha, óz-ózine qol jumsaǵandar tarapynan mundaıǵa ıtermelegen, ıaǵnı sebepshi bolǵan mynalar degendeı qolhat qaldyryp ketetinderin de aıtady. Olardyń 44 paıyzy óziniń áreketine myna adam kináli dep qolhattarynda atap kórsetedi. Onyń kórsetkishteri mynadaı: «barlyǵy» deıtinder 20%, «jaqyn adamym» 12%, «bastyq» 8%, «eshkim emes» deıtinder 4%.

Jalpy, sýıtsıd HH ǵasyrdyń orta tusynda qarqyndy beleń alǵan dese, búginde onyń sany álem boıynsha jyl saıyn artyp baratyny ókinishti. Oǵan qosa ǵalymdar ólimniń bul túri resmı derekterge qaraǵanda áldeqaıda kóp dep sanaıdy. Óıtkeni, óz-ózine qol jumsaý jolymen qaza tapqandardyń otbasy músheleri men týystary ony barynsha jasyryp, al saraptama júrgizgen uıymdar qate sheshimder shyǵaryp, oqys jaǵdaılar retinde tirkeletinin aıtady deıdi[2].

Bul máselede Qazaqstannyń jaǵdaıy da birshama kúrdeli. Keı málimetter boıynsha, Qazaqstan álemdik kórsetkish boıynsha alǵashqy jıyrmalyqtan oryn alady. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimeti boıynsha 2012-2013 jyldary Qazaqstan jastar arasynda óz-ózine qol jumsaý kórsetkishi boıynsha ekinshi orynda, al qyzdar arasynda tipti birinshi orynǵa shyqqan degen derekter de bar. 

Rasynda, búgingi tańda elimizde kisi óltirýden góri óz-ózine qol jumsaıtyndar sany áldeqaıda kóbeıip baratyn sııaqty kórinedi. Sebebi, elimizdegi ólimniń kópshiligi jasyryn belgisiz, túsiniksiz hálde oryn alǵandyǵy jıi aıtylady. Álem boıynsha árbir 20 sekýnd saıyn bir adam óz ómirine qol jumsaıdy eken. Al, jyl saıyn munyń sany 1 mıllıonǵa jetedi. Sondaı-aq, shamamen 20 mıllıondaı adam óz-ózine qol jumsaý áreketine barady. Solardyń ishinde 8 myńy – qazaqstandyqtar úlesinde, ıaǵnı respýblıkada ár saǵat saıyn bir adam óz erkimen ómirmen qosh aıtysady degen sóz. Bir qaraǵanda, az bolǵanymen, on jeti mıllıon halqy bar el úshin óte úlken kórsetkish.

Álemdik sarapshylardyń esebi boıynsha 1950 jyldan beri álemdegi sýıtsıd oqıǵasy 60 paıyzǵa ósken. Mysaly, jasóspirimder arasyndaǵy óz-ózine qol jumsaý faktileriniń árbir úshinshisi – qalypty qubylys, naqtyraq aıtsaq, olar ólgisi kelmeıdi, tek osy áreketterimen ózderine nazar aýdartqysy keledi degendi aıtýda. Bul degenińiz jastardyń álsizdigi, áljýazdyǵy, psıhologııalyq turǵyda turaqsyzdyǵy, tym erkin óskendigi, erkeligi men aıtqany bolyp, degenderiniń oryndalǵany bolsa kerek-ti. Mine mamandar munyń óte qaýipti qubylys ekendigin keltiredi. Sebebi, óz-ózine qol jumsaǵandardan túrli sebepterdi anyqtaıdy. Alaıda, onyń barlyǵy jarııa etile bermeıdi.

Shyndap kelgende, búginde qazaq qoǵamy da osyndaı erkelik pen erkin ósýdiń de kórsetkishi boıynsha aldyńǵy qatarda deýge bolady. Al, psıhologııalyq turaqsyzdyq pen áljýazdyqtyń da sebepteri túrlishe ekendigin ataý kerek. Árıne, bul óz aldyna bólek áńgime. Dese de, osy máselelerdiń de kez kelgen jastyń óz-ózine qol jumsaýǵa sebep bolýy múmkindigin alǵa tartady. Buǵan endi búgingi qoǵamda oryn alyp keletin áleýmettik máselelerdi qosyńyz. Onyń da alar orny bar. Ǵalymdardyń pikirinshe, adamdardyń áleýmettik-psıhologııalyq minezdemelerine baılanysty tulǵanyń eń negizgi qurylymdyq komponentteri retinde mynalar eseptelinedi: sana, minez, qabilet, ıntellekt, temperament, tájirıbe, ózin-ózi baqylaý deıdi[3].

Álemdik ǵylymda óz-zine qol jumsaýdyń birneshe faktorlary anyqtalǵan. Aıtalyq, áleýmettik, Ekonomıkalyq, saıası, fılosofııalyq, psıhologııalyq, dinı, t.b. Jalpy alǵanda, mundaı jaǵdaı sol qoǵamnyń ómir súrý dárejesiniń ósýi men tómendeýine qaraı kórinis tabady. Sondaı-aq ártúrli mádenıetterdiń de bul máselege kózqarastary birtekti bolmaǵandyǵy da bar. Kóne Grekııada bul máselege kózqarastary teris bolǵan. Olar ony zańdy túrde qylmys dep tanyp, olardyń qolyn kesý kerek dep sanaǵan. Ejelgi Rýs jerinde de teris kózqarasta bolyp, ondaı amalǵa barǵandardy ózderiniń qabirlerinde jerlemeı, tserkovtarynda jerleý rásimderin ótkizbegen. Katolık shirkeýi de buǵan teris pıǵyl tanytady. Al Qytaı elinde ár kez baısaldy qaraǵan. Onda osy arqyly adam óziniń janyn bosatqan dep sanaǵan. Osy sııaqty qatynas kóne Úndilerde de bolǵan. Japonııada sońǵy kezge deıin muny salt retinde sanap, óz-ózine qol jumsaý tazalyqtyń, ádeptiliktiń, aqyldylyqtyń joǵarǵy sanaty retinde sanalǵan.

Mine, osyndaı kózqarastardyń búginde ǵalamtor arqyly qol jetimdiligi, olarǵa degen túrli qatynastardyń kez kelgen adamǵa ózindik áser etetini jasyryn emes. Sebebi sońǵy mezgildegi mádenıaralyq, kóp rette dinaralyq jáne Ekonomıkalyq qarym-qatynastardyń toǵysýy áserinen oryn alýy da jıi aıtylýda. Óz-ózine qol jumsaý, ıaǵnı ómirge degen jabyǵý, qajý, t.t. oryn alýy. Alaıda, tarıhqa kóz jibersek mundaı jaıttardyń oryn alǵandyǵyn kezdestirmeımiz. Bul barynsha qazirgi zamannyń qubylysy dep taný kerek sııaqty. Sondyqtan muny úlken qalalardaǵy sońǵy kezdegi mádenı baılanystardyń jemisi, órkenıetter damýynyń quldyraýyn beıneleıtin qubylys deýge bolatyn shyǵar. Múmkin adam óliminiń de kezeń-kezeńimen ózgerip otyratyndyǵy osyny ańǵartsa kerek. Keshegi keńes zamanynda adam balasynyń óz-ózine qol jumsaýy sirke sýyn (ýksýs) ishýden ne bolmasa qan tamyrlaryn kesý, eń soraqysy belgisiz sebeptermen joq bolyp ketý, t.b. oryn alǵan bolatyn. Sol kezeńdegi adam óliminiń qalaı bolǵandyǵyna saraptama jasalsa, onda birshamasynyń sirke sýyn ishýden bolǵandyǵyna kóz jetkize alady. Óıtkeni óz-ózine qol jumsaýdyń ońaı ári tez júzege asatyn túri osy bolǵan sııaqty. Sonyń saldarynan sol kezeńde kúızeliske túsken, sharshap-shaldyqqan, qıyndyqqa tap bolǵan, mahabbat muńyna batqan, sondaı-aq partııanyń óktemdiginen seskenip, qorqynysh bılegen jandar ókinishke oraı birshama bolǵan. Al qazirgi tańda munyń barlyǵyn sýıtsıd, ıaǵnı asylyp qalý nemese bıikten sekirý almastyrǵandaı.

Dinimiz Islam bul máselege múldem qarsy. Óıtkeni mundaı amal úlken kúnáǵa jatady. Sebebi óz-ózine qol jumsaý – jaratqanǵa qarsy shyǵý degendi bildiredi. Qasıetti Quran Kárimde: «... óz-ózderińdi óltirmeńder. Rasynda, Alla senderge erekshe meıirimdi. Al kim osy aıtylǵandy dushpandyq, zulymdyqpen istese, ony jaqynda otqa salamyz. Bul Alla úshin ońaı»[4], – delingen.

Túsingenimizdeı, adam balasy qandaı qıyndyq bolmasyn tózimdilik tanytýy kerek. Al, álsizdik tanytyp, óz-ózine qol jumsasa, onda ol Alla Taǵalanyń qaharyna ushyraıdy. Aqyrette azapqa salynady. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kim taýdan qulap, óz-ózin óltirse, jáhannam otyna máńgige qulaıdy. Kimde-kim ý iship óz-ózin óltirse, jáhannam otynda máńgi sol ýyn qolyna ustap iship turady. Kimde-kim óz-ózin temirmen óltirse, jáhannam otynda sol temirdi qolyna ustap, ózin máńgi urǵyshtap turady»[5], – degen.

Sózimizdi túıindeı kelgende, adamzat balasyna ómir berilgen soń ol sol ómirdi sanaly da, salıhaly túrde súre bilýi asa mańyzdy. Kim bolamyn, kimge úılenemin, kimdi dúnıege keltirip, kimderdi tárbıeleımin degen sanaly azamat óz ómirine ǵana emes, óz óliminen keıin zardap shegetin ata-anasyn, týǵan-týysyn, baýyrlary men dostaryn, tipti ózinen týǵan balalaryn da oılaǵany abzal. Sebebi onyń zardaby osy atalǵandardyń barshasyna úlken salmaq bolary sózsiz. Qala berdi biz ıslam dinin ustanatyn Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) úmbetteri retinde jaýapkershilikti de umytpaýymyz kerek. Bastysy, Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) «Shynaıy sabyr – soqqynyń alǵashqy tıgen sátindegi sabyr» degenin – qıyndyqtan shyǵar jol ekenin umytpaǵanymyz jón. Olaı bolsa, árbir adam mundaı amalǵa barmas buryn osy aıtylǵandardy da este tutqany durys. Mańyzdysy, óz-ózine qol jumsaý – tyǵyryqtan shyǵar jol emes ekenin bilsin. Onyń suraýy da sharıǵatta óte qatal. Óıtkeni, óz-ózine qol jumsaý – úlken kúná.