OTANYŃ – JERUIYǴYŃ
Bizge beımálim baǵzy zamandarda eliniń qamyn jegen Asan Qaıǵy abyz jelmaıaǵa minip, ormany nýly, kókoraı shalǵyndy, qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaǵan qonys izdep, jıhan kezipti desed desedi. Jurtymdy jeruıyqqa qonystandyrsam degen arman qarııany tórtkúl dúnıeniń tórt buryshyna jetelepti.
Sol saparynda Asan Qaıǵy Mańǵystaýǵa úsh baryp, úsh qaıtypty. «Túbinde mal baqqan sharýaǵa Mańǵystaýdan jaqsy jer bolmas», – degen eken aqyrynda. Al, Jetisýdy kórgende: «Mynaý Jetisý aǵashynyń ár butaǵy jemis eken, sharýaǵa jaqsy qonys eken», – depti. Osy kúngi Merke degen jerdegi Asparany kórgende: «Eı, Aspara, kórshińmen tatý bol, shóbińe sýyń jeter», – dep júrip ketipti.
Baıanaýyl taýyn kórgende: «Baıanǵa jaımaı, qoı semirmes», – dep, Asan qazirgi Baıanaýyldy ózine jaılaý etipti. Áýlıeatanyń batysyndaǵy Jýaly jerin kórgende: «Jeriń semiz, shóbiń shúıgin, qaryń mol, topyraǵyń maı eken, qadirińdi egin salǵan el biler», – depti. Shyńǵyrlaý ózenine toqtap, Jelmaıasyn sýarǵanda: «Jylqynyń ózi ósken joq. Shyńǵyrlaý, sen qut bolǵan ekensiń, sen ósirgen ekensiń», – dep, sonda bir túnep ketken desedi. Jıhan kezip, shuraıly qonys, nýly ólke izdeýmen ómir boıy Jelmaıasymen jelip ótken Asan Qaıǵy Ulytaýdyń bas jaǵyna kelip dúnıe salypty.
Bizderge ańyz bolyp jetken bul áńgimeniń sońynda Asan Qaıǵy árkimge óziniń týǵan jeri – Jeruıyq ekenin bilipti desedi.
Jýsannyń ıisi
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) óziniń týǵan otany – Mekke shahary jaıly: «Netken ǵajap ólke ediń! Senen asqan ardaqty meken maǵan joq. El-jurtym senen meni shyǵarmasa, seni tastap basqa jerge ketpes em[1]», – degen eken.
Bul – Alla Elshisiniń (s.ǵ.s.) týǵan jerimen qoshtasyp turǵanda aıtqany edi. Otanyna degen tereń de shynaıy sezimnen týǵan sózder bolatyn. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Mekkeniń taýyn da, tasyn da, sýyn da, aýasyn da jaqsy kórdi. Árıne, árkimge týǵan jerine jeter jer bolmasy anyq. Óz týǵan ólkesiniń ózeni de móldir, sýy da tunyq seziledi. Shańy shyqqan qý taqyr bolsa da, týǵan jerdiń topyraǵyna jetpeıdi.
Baıaǵyda arabtar joryqqa attanǵandarynda nemese sapar shyqqanda, saǵynyshyn basyp ıiskep júretin týǵan jeriniń bir ýys topyraǵyn ala shyǵatyn salt-dástúri bolǵan kórinedi. Mysyr eline ultan bolyp baryp, sultanyna aınalǵan ataqty Beıbarystyń da Qypshaq dalasynan ala ketken bir túp jýsandy ıiskep, saǵynyshyn basqany týraly tarıhı derekterde aıtylady. Bılikke jetip, handyq qurǵan ýaqytynda Nil ózenindegi araldardyń birinde kıiz úı tiktirip, bıe baılap, qymyz sapyrtqan qaıran babamyz úshin týǵan jerdiń qadiri qanshalyqty bolǵanyn ańǵarý qıyn emes. Halqymyz bul týrasynda «Týǵan jerdiń tútini de ystyq» qalaı dál taýyp aıtqan deseńizshi!
Aısha anamyz (r.a.) rıýaıat etken bir hadıste: «Allanyń atymen bastaımyn. Jerimizdiń topyraǵymen, birimizdiń silekeıimizben, Allanyń qalaýymen naýqas adamymyzǵa shıpa bolsyn[2]», – dep Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) dem salǵany aıtylady. Bul – beker aıtylǵan sóz emes. Dana halqymyzdyń «Týǵan jerdiń topyraǵy da shıpa» degeni osy shyqqan emes pe?!
«Otandy súıý – adamnyń bolmysynda bar sezim»
Otan – adamnyń kindik qany tamyp, sanaly ǵumyry ótken qutty jer. Otan – ata-babasy meken, áýletiniń tereń tamyr jaıǵan kıeli mekeni. Árkim úshin Otany ottan ystyq.
Imam Ǵazalı: «Adam balasy týyp ósken jeri elsiz shól dala bolsa da oǵan baýyr basady. Otandy súıý – adamnyń bolmysynda bar sezim. Adam týyp-ósken jerinde jany jaı tabady. Alys ketse saǵynyp, jaý shapsa qorǵaýǵa, synasa ashýlanýǵa daıyn turady», – deıdi.
Týǵan jerin súıý – Jaratqannyń adam bolmysyna bergen qasıeti. Tek teksiz ári qasıetsiz beıbaq qana týǵan jerine opasyz keledi.
Ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) týǵan jeri Mekkeni erekshe jaqsy kórgen edi. Múshrikterden qanshama qıyndyq kórse de, súıikti Mekkesin tastap shyǵýǵa qımady. On jyl boıy neshe túrli tolassyz ozbyrlyqqa sabyrlyq etti. Sońynan ergen sahabalardyń da kórmegeni qalmady. Týǵan jeri Islamǵa qushaq jaıar ma degen úmitpen tózimdilik tanytyp baqty. Alaıda, Allanyń hıkmeti adam balasyna beımálim. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) kóshýge májbúr boldy.
Týǵan elinen ketý ýaqyt sáti kelgen kezde Paıǵambar qımastyqpen qoshtasty. Dilindegi qımastyqty tilimen jetkizdi.
Madınaǵa kóship kelgen kezde Alla Taǵalaǵa duǵa etip, halqy elden qýyp jiberse de, Mekkeni jaqsy kóretin sııaqty Madınany da júregine súıikti etýin surady. Madına – jańa otany. Islamnyń – astanasy. Sondyqtan Alla elshisi (s.ǵ.s.): «Ýa, Alla! Madınany Mekkeni jaqsy kórgenimizdeı bizge súıikti et, tipti odan artyq et[3]», – dep duǵa jasady.
Paıǵambar duǵasy qabyl boldy. Musylmandar túgeldeı Madınany qatty jaqsy kórip ketti. Ánas bın Malık (r.a.) bylaı deıdi: «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) sapardan oralǵanda, Madınaǵa taıap kelgenin ańǵartatyn onyń taýy men jotasy kózge kórinse qýanyp, at kóligin tezdete bastaıtyn[4]».
Ibrahımniń duǵasy
Otandy súıý tek ishki sezimmen shekteletin túsinik emes. Ol – sóz jáne ispen kórsetiletin sezim. Otanǵa degen ystyq yqylas duǵa jasaǵanda shynaıy baıqalady. Óıtkeni, duǵa – júrektegi shynaıy nıetti jetkizý joly. Duǵaǵa eshýaqytta ótirik, asyra silteý nemese ekijúzdilik aralasýy múmkin emes. Óıtkeni, duǵa – tikeleı Jaratýshyǵa ún qatý. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.):«Ýa, Alla Madınaǵa Mekkege bergen bereketińdi eki ese etip ber[5]», – dep duǵa jasaıtyn. Sonymen birge: «Ýa, Alla! Qurmamyzdy bizge berekeli et. Qalamyz Madınany bizge bereketti et. Saýdada ólsheýimizge bereke ber, tartatyn tarazymyzǵa bereke ber. Ýa, Alla! Aqıqatynda, Ibrahım – Seniń qulyń, dosyń hám paıǵambaryń. Rasynda, men Seniń qulyń jáne paıǵambaryńmyn. Ibrahım Mekke úshin duǵa etken edi. Al, men Madına úshin Ibrahımniń Mekke úshin jasaǵan duǵasyndaı jáne sonshama taǵy da duǵa etemin[6]», – dep bereket surap duǵa etken eken.
Quran Kárimde: «Sonda Ibrahım: «Rabbym! Bul qalany (Mekkeni) beıbit et, ári onyń Allaǵa jáne aqyret kúnine ıman etken turǵyndaryn jemistermen qamtamasyz et», – dedi. Alla: «Kúpirlik etkenderdi de az ǵana paıdalandyryp, keıin tozaq azabyna májbúr etemin. Ol baratyn jer qandaı jaman!-dedi[7]», – degen Ibrahımniń duǵasy bar.
Ibrahım paıǵambar (ǵ.s.) bala-shaǵasy meken etip, qulshylyq turaǵy bolǵan Mekkege shyn nıetimen duǵa etti. Rabbysynan Mekke úshin eki mańyzdy nárse: beıbitshilik pen bereket surady. Bul – adamnyń baqytty ómir súrýi úshin aýadaı qajetti eń mańyzdy eki dúnıe. Bulardyń, tipti, bireýi bolmaǵan jerden baqyt joǵalady. Tynyshtyq pen rızyq-nesibe qashqan jerden el-jurt ta basy saýǵalap, «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» basqa mekendi izdep ketedi.
Otandy súıý – ımannan
Asyl dinimiz adamdy otandasymen, munan soń Islam úmbetimen, sosyn tutastaı adamzatpen tatý-tátti tyǵyz qarym-qatynasta bolýǵa úndeıdi. Sebebi, otandy súıý uǵymy adamǵa eń jaqyn sheńberden bastap ózin jáne qoǵamdy qorshaǵan birneshe sheńberden turady.
Otandy súıý – óz aǵaıyn-týysyńdy súıýden bastalady. Aǵaıyn – adamnyń shyqqan tegi, qany bir áýleti. Aǵaıynnyń ortasynda ǵana jan tynyshtyǵyn taýyp ómir súrýge bolady. Sondyqtan da, týystyq qarym-qatynasty nyǵaıtý – eń saýapty amaldardyń biri. Al, týystyq araqatynasty úzý – jer betinde jamandyq taratýmen teń kúná.
Ábý Hýraıra (r.a.) rıýaıat etken hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bylaı deıdi: «Alla Taǵala barlyq jaratylysty jaratyp bolǵanda, týystyq: «Bul týystyqty úzgennen pana suraıtyn oryn ba?» – deıdi. Alla Taǵala: «Iá, týystyq qarym-qatynasty nyǵaıtqanmen (Ózimniń) baılanysymdy nyǵaıtamyn, týystyq qarym-qatynasty úzgenmen (Men de) baılanysty územin, sen osyǵan rızasyń ba? – dedi. Týystyq: «Rızamyn», – dedi. Alla Taǵala: «Bul saǵan berildi», – degen eken. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) sózin odan ári sabaqtap: «Eger qalasańdar myna aıatty oqyńdar dedi: «Al, eger sender teris burylsańdar, onda jer betin buzýshy jáne týystyq baılanysty úzýshilerden bolasyńdar. Mine, bular – Allanyń laǵynet etkenderi. Sóıtip, Ol olardy kereń ári kózderin de soqyr etedi[8]».
Kelesi sheńber kórshi-qolańdy qamtıdy. «Úı tańdamas buryn, kórshi tańda. Jolǵa shyqpas buryn, serik tańda» degendeı, kórshiń jaman bolsa, jaqsy úıde turǵannan ne paıda? Baıaǵyda Ábý Hanıfanyń kórshisi úıin satpaq bolypty. Ol kezde Kýfadaǵy úı baǵasy 5 myń dınar kórinedi. Degenmen, álgi kisi qalypty baǵadan birneshe ese kóp aqsha talap etipti. Satyp alýshylar oǵan: «Úı 5 myń turady, sen bolsa, qyryq myń suraısyń?» – deıdi. Sóıtse, satýshy: «Durys úıimniń baǵasy 5 myń, al qalǵan qarjy kórshimniń aqysy. Sender eń jaqsy kórshimen qatar turasyńdar», – dep Ábý Hanıfany meńzegen eken. Hadıste: «Kórshisi bálesinen qutylmaıtyn adam jánnatqa kirmeıdi»,– dep tekke aıtylmasa kerek. Otandy súıý – dindes baýyryń, musylmandy súıý. Ardaqty Alla Elshisi (s.ǵ.s.): «Ózderińe qup kórgen nárseni baýyryńa maqul kórmeıinshe, kámil ımandy bolmaısyńdar», – dep ósıet etken.
Otan súıý – seniń elińde ómir súretin basqa din ókilderine degen qurmet pen túsinistik. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kim bir mýǵahıdke zulymdyq etse, ar-namysyna tıse, shamasy kelmeıtin sharýa mindettese qalaýynsyz bir zatyn alyp qoısa, qııamet kúni (mýǵahıdtiń) qorǵaýshysy men bolamyn[9]», – degen.
Muǵahıd – musylman elinde ómir súretin ózge din ókili. Taǵdyrdyń jazýymen seniń elińdi otan etip jatqan ózge din ókili. Ol da – Allanyń pendesi, adamnyń balasy.
Islamda týǵan jerge degen súıispenshilik – jer-sýynyń tabıǵatyn jaqsy kórýmen qatar, el-jurtyn jaqsy kórýi, otandastarymen ara-qatynasty nyǵaıtý. Otan aldyndaǵy azamattyq paryzyna adal bolýdy bildiredi. Otandy súıý – adamzattyń arasyna jekkórý, ashý-yza degen sııaqty soǵys otyn tutandyratyn násilshildik emes. Hadıste: «Kimde-kim násilshildikke járdem berip, násilshildik úshin ashýlanyp, soqyr týdyń astynda ólse, ol nadan ólimmen ólgen adam», – delingen.
Otandy súıý – soqyr sezim emes. Kerisinshe, ádildik pen týralyqta elmen birge bolý. Abbad bın Kasır Shamıden: «Ýa, Alla Elshisi! Kisiniń óz el-jurtyn jaqsy kórýi násilshildik pe? –dep suradym. Ol: Joq, alaıda kim óz jurtyna zulymdyqqa járdem etse, mine, sol násilshildik[10], – dedi».
Demek, Otandy súıý kindik qany tamǵan topyraqty ǵana jaqsy kórýmen shektelmeıdi. Otanynyń azattyǵy men tynyshtyǵy jolynda basyn qaterge tigip, tipti keıde qurban bolýǵa daıar turatyn súıispenshilik qajet.
Alla Taǵala barlyq musylman elderin Óz panasyna alsyn. Barlyq páleketten saqtasyn.
[1] Tırmızı
[2] Buharı, Mýslım
[3] Buharı Mýslım
[4] Buharı
[5] Buharı Mýslım
[6] Mýslım
[7] «Baqara» súresi, 126-aıat
[8] «Muhammed» súresi, 22-24 aıattar
[9] Ábý Daýd
[10] Ahmed, Ibn Maja
