ORAZA JÁNE ǴYLYM

Kórinbeıtin saýap

Ramazan aıyndaǵy orazanyń paıdasy óte zor. Oraza – tek rýhanı em emes, as qorytýdy jaqsartatyn, deneni túrli zııandy zattardan tazartatyn búkil aǵzanyń emi.

1940 jylǵy Nobel syı-lyǵynyń ıegeri, belgili ǵalym Aleks Karrel óz zertteýleri-niń qorytyndysynda orazanyń densaýlyqqa paıdasyn atap kórsetken. «Ashyqqanda aǵza toksınderden tazarady, adam jasarady», – dep jazǵan. Oraza kezinde aǵza ishki, teri asty maı, ish maı, azyq qory esebinen jumys jasaýǵa máj-búr bolady. Jaraqattanǵan, ózgeriske ushyraǵan, qaterli isikke aınalǵan jasýshalardy, bezderdiń ishindegi jınalǵan bakterııalar men qurttardy jeýge kirisedi. Tazarýmen qatar jańadan, jas, deni saý jasýshalar óndiredi, osylaısha aǵzadaǵy isikter men bezder joq bolady, siresip qalǵan tamyrlar men býyndar jibıdi. Ashyǵýdy ádet qylǵan, 96 jasynda sý shańǵysymen júzip kele jatyp, tasqa soqtyǵy-syp opat bolǵan amerıkalyq ǵalym Pol Breggtiń ishki aǵza músheleri 17 jastaǵy jigittiń denesindeı taza, jas bolǵan.

Oraza barlyq dertke shıpa, temeki shegetinderge de bul ádetten arylýǵa kómektesedi. Áıgili dıetolog dárigerler de «Oraza – eń áserli dıeta» dep moıyndaıdy.
Biz orazanyń áleýmettik, rýhanı, medıtsınalyq paı-dalaryn bilemiz. Deı turǵan-men, orazany tek bir maqsatpen, ıaǵnı Jaratýshy Iemniń ámiri dep, Alla razylyǵy úshin usta-ǵan abzal. Dáriger naýqastyń jaǵdaıyn qalaı jaqsy biledi, Jaratýshy da pendesiniń jaǵ-daıyn bilgendikten orazany ámir etken.

Oraza adamdy kóp qaýip-qaterden, bále-jáleden, al-byrttyqtan saqtaıdy. Aqyl-dy adam oraza ustaý úshin esh aıanbaýy kerek. Sebebi, orazanyń kózge kórinbeıtin saýaby mol. Orazaǵa ekijúz-dilik aralaspaıdy, ıaǵnı adam balasy ómiriniń qýaty – tamaq-tan kim úshin, ne úshin bas tartqanyn ózge jurt bilmese de, Jaratýshy biledi, saýabyn da beredi.

Aǵza men azyq

Endi oraza kezinde aǵzada bolatyn qupııa syrlardan habardar bolaıyq. Orazanyń jaǵymdy áserinen aǵzada maqurym qalatyn birde-bir múshe bolmaıdy. Búgingi tańda álemdik me-dıtsına ǵylymdary orazanyń densaýlyqqa zor paıdasyn tájirıbe júzinde dáleldedi. Kóptegen damyǵan elderde ashyqtyrý arqyly qaterli isikti, qant dıabetin, basqa da dertterdi emdeıtin klınıkalar ashylǵan. Bizdiń elde osyndaı aýrýhana Shymkent qalasynda júıeli túrde jumys jasap, ashyǵýdyń dertke daýasyn pash etýde.
Oraza júıke júıesine, júrekke, qan aınalymyna, as qorytýǵa, baýyrǵa, búı-rekke, ókpege, t.b. shıpa. Máselen, tamaq aýyz qýysynan asqazanǵa barǵan soń, júıke júıesi búkil aǵzadaǵy organdardy iske qosady. Shaınalǵan tamaq aýyz qýysyndaǵy silekeımen – birinshi kezeńnen asqazanǵa barǵan soń, qyshqylynyń áseri men qorytýdyń kezekti ekinshi kezeńinen ótedi. Ash ishekte as qorytýdyń úshinshi kezeńinde tamaqtyń quramyndaǵy paı-daly zattar qanǵa aýysady, sol kezde aǵzadaǵy barlyq organdar ekpindi jumysqa kirisedi. Adam tamaqty qoma-ǵaılanyp kóp ishse, júrekke túsetin salmaq ádettegiden úsh-tórt ese artady. Birazdan soń aǵza sharshaıdy da, ortalyq júıke júıesine baratyn qan mólsheri kúrt tómendeıdi, sol sebepten oraza ustamaǵan adamnyń júıkesi tozyp, dertke shaldyǵady. Al oraza kezinde júıke júıesi demalady da, kóp aýrýdan aman qalady.

Ishken asty qorytý úshin ishek-qaryn 8 saǵat jumys  jasaıdy, demek, oraza ustamaǵan adamnyń  as qorytý organdary ol bul dúnıege kelgen sátten bastap toqtamaı jumys jasap keledi. Oraza ustaǵan kezde ishek-qaryn eń kem degende 4-5 saǵat demalady. Osylaısha shlaktan tazarýǵa, dertten aıyǵýǵa múmkindik alady. Orazanyń kezinde baýyr óte jaqsy demalady. Bizdiń medıtsınamyz biletin baýyrdyń 500-den astam atqaratyn  qyzmeti bar. Qandy qoıýlandyrmaı, suıyq kúıde ustap turý da – baýyrdyń mindeti. Insýlt, ınfarkt, sal aýrýlary túp negizinde baýyrdyń nasharlyǵynan bolady. Barlyq hımııalyq protsester, sonyń ishinde maıdy ydyratý baýyrda atqary-lady. Basqa organdarmen salystyrǵanda baýyr sırek aýyrady, deı turǵanmen, salmaq kóp tússe álsireıdi. Álsiregeni alǵashqyda janǵa batpaıdy. Kóp aýrýǵa jol ashatyn jaǵdaı, ıaǵnı aǵzanyń qorǵanys qabiletiniń, ımmýnıtettiń tómendeýi baýyrdyń álsireýinen bolady. Orazada baýyr kúnige 4-5 saǵat dema-lyp, kúsh-qýat jınaıdy, aǵzanyń qorǵanys qabileti artady, as tolyq qorytylady. Toksınder tez arada ydyrap syrtqa shyǵady. Búırektiń jumysy – aǵzaǵa kelgen zattardy fıltrden ótkizý, ıaǵnı súzý. Orazanyń kezinde 4-5 saǵat úzilis alǵan soń jumysyn jaqsartady.
Júrekke zııandy úsh kesel bar.

Birinshisi – ateroskleroz, qan tamyrlarynyń aýrýy, qalyń-dap ketýi nemese bitelip qalýy.

Ekinshisi – júıke júıesiniń aýrýy, dúnıe mashaqattary, ýaıymdar.

Úshinshisi – asqazannyń úzdik-siz jumys jasaýy.

Oraza ustaǵan adamda osy keseldiń úsheýi de bolmaıdy. Bul Jaratýshynyń oraza úshin adamǵa beretin densaýlyq degen jedel syıy. Ashyqqan kezde qannyń quramyndaǵy holesterın azaıady. Qan tamyrlaryna jabysqan ho-lesterın erip, aǵzadan shyǵady, qan qysymy retteledi, tústen keıin aǵza mamyrajaı kúı keshedi. Dástúrli medıtsınanyń áli kelmeıtin aterosklerozdy orazamen jazýǵa bolady. Dárigerlik zertteý qorytyn-dysy boıynsha oraza ustap, dáret alǵan qarttarda astero-skleroz múldem bolmaǵan.

Oılaý men este saqtaý úshin de oraza paıdaly. Bastaǵy mıdyń jasýshalary óte názik bola tura atqaratyn jumystary kúrdeli. Olar júıke júıe-siniń jasýshalarymen tyǵyz baı-lanysta, mıdyń ózi de tyǵyz bólshekterden turady. Qoregi qaptaǵan qyldaı qan tamyr-lary arqyly keledi. Asqazanǵa tamaq túsken kezde as qorytýǵa kóp kúsh kerek bolady da, aınalymdaǵy qan mıǵa jetpeı asqazanǵa aýysady. Tamaqty jegen saıyn jalqaýlyq paıda bolyp, uıqy basady. Orazada mıdyń jumysy jaqsarady. Sebebi, onymen talasatyn ishek-qaryn jumyssyz «uıyqtap» jatady. Oraza ustap, namaz oqyǵan adamdar qartaıǵanda umytshaq bolmaıtynyn eýropalyq ǵa-lymdar dáleldegen.

Keıbir adamdardy ashtyqtan óldi dep jurt qatelesedi. Aǵzanyń árbir jasýshasynda jınalǵan qor, ıaǵnı azyq bar. Oraza ustap ádettengen, ábden sengen adam shyndap táýekelge bel býsa, tamaqsyz qyryq, toqsan kún ómir súredi dep dáleldep, is júzinde kórsetken. Shyndyǵynda bul paıǵambarlar men áý-lıelerden qalǵan ǵylymı mura. Orazanyń qudiretine senbeıtinder temekige táýeldi adamdar sııaqty tamaq ishýdi ádet qylǵany úshin aýyrady. Iaǵnı, oraza ustaǵan adam aýyrsa nemese ólse ashtyqtan emes, kóp tamaq ishýdi, ádetin tárk etkendikten paıda bolatyn aýrýlardan óledi.
Kóp tamaq ishý enjarlyqqa aparyp soqtyrady. Oraza ustaǵan stýdentter emtıhan tapsyrǵanda oılaý qabiletteri artyp, basqa kezde shamasy jetpegen kúrdeli esepterdiń sheshimin ońaı tapqan.

Ustazdyń tápsiri

Islam ǵalymdarynyń Platony ári dárigerlerdiń ustazy dana Abý Alı Ibn Sına medıtsına turǵysynan ǵana qarap Quran Kárimniń «Aǵraf» súresiniń 31-shi, ıaǵnı «Jeńder, ishińder de, ysyrap etpeńder» degen aıatyn bylaı tápsirlegen: «Medıtsına ilimin eki sózge túıdim. Tamaq jegende, az je! Jegennen keıin tórt-bes saǵat ótpeı tamaqtanba! Shıpa onyń qorytylýynda, ıaǵnı qoryta alatyn mólsherde je. Janǵa jáne asqazanǵa eń aýyr ári qatty sharshatatyn nárse – tamaq ústine tamaq jeý». Demek, tórt-bes saǵat úzilis bermeı, ústi-ústine ishý nemese lázzat alý úshin ártúrli tamaqtardy  jeı berý aǵzaǵa óte zııandy.

Teginnen-tegin jumaq joq, ol úshin eńbek etý kerek. Tozaq ta beker  jaratylmaǵan, oǵan da bireý túsýi kerek. Eki dúnıe baqytyna ıe bolý úshin rýhanı damý shart. Damýdyń zańdylyǵy – qarsy kúsh, kedergi bolý da shart. Sol kedergini Jaratýshy ádeıi adamnyń ishine ornalastyryp, Quranda ony – nápsi dep atap kórsetken. Nápsi – jalqaý, aqylsyz, lázzat qumar, tentek, dúnıege ǵashyq. Máńgilik oǵan kerek emes. Onyń fytraty sol danyshpan Abaı aıtqandaı, rýh – qoı, aqyl – qoıshy, nápsi – qasqyr, ár pendeniń eń qas dushpany ishinde. Nápsi oraza-ǵa qarsy. Bizdiń mindetimiz – ony tárbıeleý, tártipke baǵyndyrý.

Jaratýshy Iemiz ár pendesine bir jylda on eki aı ómir bergen de, bir aıyn oraza ustap keıin qaıtarý jóninde shart qoıǵan. Dushpan nápsige erer bolsaq, aýyr jazaǵa laıyq bolamyz. Endeshe eki dúnıe baqytyna qol jetkizý úshin oraza ustap, salaýatty ómirdi ustanaıyq!

 

Fazyl ÁBDIJÁLELULY