KIMEShEK – QUNDYLYQ

«Qazaqtyń Etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlardyń dástúrli júıesi» atty bes tomdyq Entsıklo­pedııanyń birinshi tomynda qazaq áıelderiniń ulttyq dástúrli bas kıimi kımeshekke: «Kóshpeli ortada qalyptasqan, Ekologııalyq talaptarǵa tolyqtaı jaýap beretin qazaq áıelderiniń bas kıimi» degen anyqtama berilipti.

Al myna sýrette ózde­rińiz kórip otyrǵan bes túr­li kımeshektiń ıesi Sara Sabaq­baıqyzy (sýrette) degen apamyz eken. Jasy jetpistiń besinde. Astana qalasynda turady. Shı­rek ǵasyr buryn Qytaı Halyq Respýblıkasy Gansý ólkesine qa­rasty Aqsaı Qazaq avtonomııa­ly aýdanynan kóship kelipti. Jaryqtyq 20 jasynda kelin bolyp túsken sátinde enesi basyna «kelin kımeshegin» kıgizgen eken. Sodan beri bir kúnde kı­mesheksiz júrip kórmepti.

Apamyzdyń aıtýyna qara­ǵanda, kımeshektiń tómengi qa­ryn­saldyǵyna syrmalap oıý salatyn dástúr ejelden bar, al kımeshekti jıekteı búr­me­legen aınalma beldikti «shy­tyra» deıdi eken. Sonan keıin kımeshektiń alqymyna órnektelgen bederdi «syrmasha oıý» dep atap, onyń syrtyndaǵy kesteli jıekti «órnek saǵat» deıdi eken. Osy saǵat-syrmanyń syrtynan jıektegen jińishke ózek-oıýdy «sý» dep atasa, kımeshektiń alqym shyrshysyn bezendirip turǵan bólshek-bólshek tirkesti qyzyl-jasyl tańbalardy «alaqurt» dep ataıtyn kórinedi.

«Appaq shytyradaı áıel adamnyń jamalyna kórik beretin sándi ári kórkem biteý kıim basqa jurttyń birinde joq. Qazaq salty boıynsha, jańadan túsken kelin áýeli kımeshek kıedi, ýaqyt óte kele jetim shy­laýysh tartyp, jelek jamy­lady. Odan keıin kókala kebis kıedi. Alǵashqy kótergen baladan soń aýyldyń dýaly báıbishesi kelip, kelinniń jele­gin alyp, kımeshegin aýys­ty­ra­dy. Bizdiń jaqta kelin bo­lyp túskende kıetin, odan keıin balaly bolǵanda kıetin, ene bol­ǵanda kıetin, kempir bol­ǵan­da kıetin kımeshektiń túr-túri bar. Qosaǵy dúnıeden ótken áıel­der qyzyldy-jasyldy oıý órnegi joq tek shytyra salynyp, sý júrgizgen appaq kımeshek kıedi. Ol «jesir áıel» degen belgi. Jón biletin kisiler jesir otyrǵan jerde onyń kóńi­line keletin artyq-aýyz sóz aı­tý­dan tıylady», deıdi Sara apaı.

Al sýrettegi bes kımeshekke keler bolsaq, sol jaǵyndaǵy shytyra oıýy solǵyn, saryjaǵal kesteli kımeshekti apamyz kelin bolyp túskende enesi syılapty. Ekinshi rette turǵan shytyrasy altyn tústes, qoshqar múıiz oıýly kımeshekti jat jurtqa kelin bolyp túskende ózi tigip kıipti. Qaıyn jurty kelgen kelin tegin adam emes, ismer ekenin bilsin degen lebi ispetti. Úshinshi kımeshekti ne­mereli bolǵanda kıipti. Bul kımeshektiń oıýy birtekti sar­ǵylt tústes bolyp kelýi, adam ómiriniń tolysqan tusy kúzdiń boıaýyn elestetedi, deıdi keıýa­na. Tórtinshi – qart ájelerge arnalǵan kımeshek. Onyń al­qy­mynan shekeligine qaraı shap­tyrǵan sary tústi oıýly órne­giniń sheti qaraqońyr tústes bý­naq kestemen syrylǵany jáne omyraý tusyndaǵy qara jul­­dyzdy daqtar ájelerge tán sıpattyń belgisi eken. Al sý­rettegi bes kımeshektiń oń jaq­ta turǵan bederli túri sán-saltanatty toılarda kıetin sán­dik kımeshek eken. Apamyz dál qazir osy sándi kımeshegin kıip júr. «Bul meniń bereke men yrysy baı, jurty tatý ómir keship jatqan atajurtyma degen ishki qurmetim» deıdi apamyz.

Beken QAIRATULY