KIELI KIMEShEK - ANA MÁRTEBESI
Qazaq analarynyń kımeshegi dástúrli qazaq kıim-kesheginde erekshe oryn alady jáne onyń túrleri ár óńirge, jas ereksheligine jáne áleýmettik jaǵdaıǵa baılanysty ózgerip otyrady. Kımeshektiń túrleri men kestesiniń, sondaı-aq bıiktigi men alasa nusqalarynyń erekshelikterin úsh negizgi taqyryp boıynsha qarastyrýǵa bolady.
1. Kımeshek túrleri
Kımeshek túrleri kóbine ananyń jasyna, áleýmettik jaǵdaıyna jáne geografııalyq ornalasýyna baılanysty bólinedi. Ár óńirde kımeshektiń ózindik erekshelikteri saqtalǵan.
1) Arǵyn kımeshegi: Uzyn qaptaly bar, keń, jeńil túrde tigilgen. Bul kımeshektiń ushtary ıyqqa deıin tógilip turady. Kóp jaǵdaıda kesteli oıýlarmen, marjan tastarmen sándelgen.
2) Jetisý kımeshegi: Bıik tóbeli jáne oıý-órnekteri óte mol bezendirilgen. Tóbesiniń bıiktigi men oıýlary ananyń mártebesin kórsetken.
3) Oral kımeshegi: Jeńil ári qysqa, kóbine jalpaq bolyp keledi. Bul kımeshek jas kelinshekter arasynda keńinen tanymal.
4) Atyraý kımeshegi: Bıik tóbeli, kóbine qarapaıym ári oıýlary az. Jas analarǵa arnalǵan jeńil nusqasy bar.
5) Naıman analarynyń kımeshegi: Naıman rýynyń áıelderi kımeshegin keń, dóńgelek tóbeli etip kıgen. Onyń bıik oramalary áıeldiń jasyna, otbasydaǵy bedeline baılanysty bolǵan. Kımeshektegi oıý-órnekter qarapaıym ári jınaqy, negizinen ósimdik tárizdi oıýlarmen sándelgen, bul áıeldiń sabyrlylyǵy men danalyǵyn bildiredi.
6) Kereı analarynyń kımeshegi: Kereı rýynyń áıelderi kımeshekti joǵary bıiktetip, tóbesin úshkirlep kıetin bolǵan. Onyń erekshe bıik bolýy áıeldiń áleýmettik mártebesin kórsetken. Kımeshek oıýlary negizinen qoshqar múıizben bezendirilip, ananyń kúsh-qýaty men otbasydaǵy bedelin aıqyndaıdy.
7) Botpaı men Shymyr rýy analarynyń kımeshegi: Bul rýlardyń analary kımeshekti qońyr nemese aq tústi matadan tikken. Kımeshektiń tóbesi ortasha bıiktikte bolyp, erekshe sándik úshin áshekeılengen. Kımeshekke kestelengen oıý-órnekter kóbinese qoshqar múıiz jáne ósimdik órnekterimen bezendirilgen. Oıýlar ananyń sabyrlylyǵy, meıirimdiligi jáne otbasydaǵy qurmetti ornyn kórsetedi. Kımeshek áıeldiń jasy men áleýmettik mártebesine qaraı ózgerip otyrǵan.
2. Kımeshektiń kesteleri
Kımeshektiń kestesi onyń kórkemdik jáne áleýmettik rólin aıqyndap beredi. Árbir keste áıeldiń jasyna, mártebesine nemese otbasyndaǵy jaǵdaıyna baılanysty bolýy múmkin. Kımeshektiń kestesi kóbine kelesi belgilerdi bildiredi:
1) Áleýmettik jaǵdaı: Ananyń áleýmettik mártebesi men jaǵdaıy kesteniń kúrdeligi men materıaldyń baılyǵyna baılanysty bolady. Baılardyń kımeshekteri altyn jippen nemese kúmis jippen órnekteledi.
2) Jas ereksheligi: Jas áıelder kımeshekterine ashyq tústerdegi, gúldi órnekterdi salady, al úlken analar qarapaıym, biraq tereń máni bar geometrııalyq kestelerdi tańdaıdy.
3) Óńirlik erekshelikter: Ár aımaqtyń ózine tán kestesi bar. Mysaly, Shyǵys Qazaqstanda keste kóbine ósimdik úlgisinde bolsa, Batys Qazaqstanda geometrııalyq órnekter basym.
3. Kımeshektiń jasqa baılanysty erekshelikteri
Kımeshektiń túri men stıli áıeldiń jasyna qaraı ózgerip otyrǵan. Ásirese, áıeldiń jasyna baılanysty kımeshektiń túsi, kesteleri jáne ony kııý tásili erekshelengen.
1) Jas kelinshekterdiń kımeshegi: Jas áıelderdiń kımeshekteri ashyq tústi, jeńil jáne ádemi kestelermen bezendiriledi. Mundaı kımeshekterde kóbinese gúlder men tabıǵat Elementterin beıneleıtin órnekter salynǵan. Bul áıeldiń jas ári sulýlyqtyń belgisi retinde qabyldanǵan.
2) Orta jastaǵy áıelderdiń kımeshegi: Bul kımeshekter kóbine sabyrly reńkterde jasalǵan, kesteleri baıypty, kúrdeli oıý-órnektermen órilgen. Mundaı kımeshekter orta jasqa kelgen áıeldiń ómirlik tájirıbesin, sabyrlylyǵyn jáne danalyǵyn bildiredi.
3) Egde jastaǵy áıelderdiń kımeshegi: Bul kımeshekter qarapaıym, ashyq kestesiz, kóbine aq nemese beıtarap tústi bolyp keledi. Úlken analar kımeshegi qazaq qoǵamynda úlken qurmetke ıe bolǵan, sebebi olar otbasynyń bedeldi basshysy sanalǵan.
4. Kımeshektiń bıiktigi men alasalyǵy
Kımeshektiń bıiktigi áıeldiń áleýmettik mártebesin, otbasyndaǵy ornyn jáne qoǵamdaǵy bedelin kórsetken. Sonymen qatar, bıiktigi men alasa kımeshek kııýdiń ózine tán maǵynalyq róli bolǵan.
1) Bıik kımeshek: Mundaı kımeshekterdi kóbine kelinshekter men bedeldi analar kıgen. Bıiktigi áıeldiń mártebesin, abyroıyn kórsetken. Bıik kımeshekke ásemdik retinde qosymsha bezendirgish Elementter de tigilýi múmkin. Bul onyń ereksheligin arttyryp, áıeldiń kórkemdiligin aıshyqtaǵan. Mysaly, jetisýlyq kımeshekterdiń bıiktigi aıryqsha boldy, olar kóbinese ártúrli áshekeılermen jáne oıýlarmen órnektelip, saltanatty túrde bezendirildi.
2) Alasalaý kımeshek: Alasalaý kımeshekterdi orta jáne úlken jastaǵy áıelder kıetin bolǵan. Bul áıeldiń sabyrlylyǵyn, aqyldylyǵyn bildiretin erekshe belgi. Mundaı kımeshekterde oıýlar az, qarapaıym, biraq maǵynalyq jaǵynan tereń bolǵan. Alasalaý kımeshekterdiń pishini áıeldiń otbasyndaǵy mártebesine qarapaıym, biraq qurmetke laıyq ekendigin kórsetken.
Kımeshek – qazaq analarynyń kıim úlgisinde tek sándik qana emes, sonymen qatar mádenı, áleýmettik, sımvolıkalyq mánge ıe erekshe kıim. Onyń túrleri men erekshelikteri qazaq qoǵamyndaǵy ananyń bedeli men mártebesin anyq kórsetip bergen.
Qazaq analarynyń kımeshegi tek aımaqtyq erekshelikterge emes, sonymen qatar áıeldiń jasyna, áleýmettik mártebesine jáne ómirdegi róline qaraı da erekshelenip jasalyp otyrǵan.
5. Kımeshektiń tarıhı jáne mádenı róli
Kımeshek tek sán úshin ǵana emes, sonymen qatar qazaq áıeliniń otbasyndaǵy, qoǵamdaǵy ornyn kórsetetin erekshe kıim úlgisi boldy. Onyń kesteleri men oıý-órnekteri arqyly áıeldiń jasyn, áleýmettik jaǵdaıyn, tipti turmysqa shyqqan-shyqpaǵanyn anyqtaý múmkin bolǵan. Qoǵamda áıeldiń mártebesi ózgergen saıyn kımeshektiń túri de ózgerip otyrǵan.
1) Analyqtyń belgisi: Kımeshek kóbinese áıelderdiń analyq rólin kórsetken. Bul kıim áıeldiki ekenin birden aıqyndap, onyń ana retinde bedelin arttyrǵan. Kımeshek kııý ananyń otbasyndaǵy mártebesi men qurmetin bildirgen.
2) Áıeldiń jeke stıli: Kımeshek kesteleri men oıýlary áıeldiń talǵamyn kórsetken. Ár áıel óz kımeshegin sándeý arqyly óziniń stılin qalyptastyrǵan. Kımeshek arqyly áıeldiń qolóner sheberligin de baıqaýǵa bolatyn. Osylaısha, qazaq analarynyń kımeshegi – mádenı jáne tarıhı turǵyda mańyzdy kıim úlgisi, ol áıeldiń rólin, jasyn, áleýmettik mártebesin jáne otbasyndaǵy bedelin aıqyndap otyrǵan.
Qoshqar múıiz oıýdyń máni
Qoshqar múıiz – qazaq mádenıetindegi eń tanymal oıýlardyń biri. Bul oıý qoshqardyń múıizin beıneleıdi jáne kúsh-qýat, bereke men molshylyqtyń sımvoly bolyp tabylady. Qoshqar múıiz oıýy áıelder kımesheginde ananyń mártebesin, danalyǵyn jáne otbasynyń tiregi retindegi rólin kórsetedi. Oıýdyń syzyqtary ómirdiń sheksizdigin, urpaq sabaqtastyǵyn beıneleıdi, al onyń kúrdeliligi ananyń bedelin aıqyndaıdy.
Bolat BOPAIULY
