ISLAM QAZAQ TOPYRAǴYNA QAShAN KELDI?
«Oqyǵan saıyn ózińniń dym bilmeıtinińdi sezinesiń» demekshi, osy kúnge deıin búgingi qazaq halqyn quraǵan rý-taıpalardyń ıslam dinin qabyldaǵany 751 jylǵy Talas-Atlah soǵysynan bastalǵan dep túsinip júrgenmin. Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń taıaýda jaryq kórgen «Babalar izimen. Qazaq dalasyndaǵy musylmandyq mektep» dep atalatyn ujymdyq eńbegi meniń bul túsinigimniń tym ústirtteý ekendigin baıqatty. Túrkilerdiń aldy sonaý Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) zamanynda-aq ıslamdy qabyldaǵan eken. Kitapta keltirilgen Kýtaıba ıbn Múslimniń áskeriniń qatarynda túrkilerdiń de bolǵany týraly derekter meni tań qaldyrdy.
Maýrannahrge alǵash din taratýǵa kelgender qatarynda Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) nemere inisi Qusam ıbn Abbas pen haziret Osmannyń uly Saǵıd ta bolypty. Onyń janyndaǵy sahaba, tabıǵın, tabaǵa tabıǵın sııaqty izgi jandardyń qatarynda tegi basralyq tabıǵın Ábý ál Alııa Rýfaıǵa túrki jerinde alǵash bolyp azan aıtý baqyty buıyrǵan eken. Qandaı ǵajap derekter.
Túrkilerdiń bastapqy bóligi ıslamdy ÚII ǵasyrdyń basynda qabyldaǵanymen bútindeı bir ımanı senimniń astyna birigýi eki-úsh ǵasyrǵa sozylǵany sózsiz. Tarıh ǵylymynyń doktory, professor Názıra Nurtazınanyń túrkilerdiń ıslamdy qabyldaýyn úsh kezeńge bólip qarastyrý týraly usynystary kókeıge qonady.
Onda birinshi kezeń – 751 jylǵy Talas-Atlah shaıqasynan bastap, alǵashqy túrki musylman memleketi Qarahan qaǵanaty qurylǵanǵa deıin, ekinshi kezeń – túrkiler ıslamdy jappaı qabyldaǵan H ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap HIII ǵasyrdyń basyna deıin, úshinshi, sońǵy kezeń – HIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynan HIÚ ǵasyrǵa deıingi merzimdi qamtıdy. Islamnyń ata-babalar ádet-ǵurpyn joqqa shyǵarmastan, eger Quran men hadıske qaıshy kelmese, solardy basshylyqqa alýy – túrkilerge qosh keldi. Orta Azııa tarıhyn kóbirek zerttegen V.Bartoldtyń ózi ıslam qarý-jaraqtyń kúshimen emes, qaıta musylman saýdagerleriniń sátti saýdasynyń arqasynda taraǵanyn aıtady.
Qoja Ahmet Iassaýıge qatysty «Nasabnamalarda» Ysqaq bap, Ábdi Jalıl bap, Ábdi Rahym bap sekildi Baptardyń túrki halyqtarynyń ıslamdy qabyldaýyna úlken ról atqarǵany kórsetiledi. Osy kitapta da ǵalymdardyń «Baptarǵa» erekshe nazar aýdaratyny aıtylǵan. Paıǵambarymyz (s.a.s.) bir hadısinde: «Alla taǵala kimge jaqsylyq qalasa, oǵan dinde tereń túsinik beredi», – deıdi ǵoı. Mine, sondaı tereń túsinik berilgen tulǵalar dinimizge aıtýly eńbek sińirdi emes pe?!
«Bap» sózi «esik» degen maǵyna beredi eken. Qazaq qoǵamynda keń taraǵan «Otyrarda otyz bap, Saıramda sansyz bap, baptardyń baby Arystan bap» degen qanatty sóz bar. Olar jańa ólkelerdi basyp alyp, ıslamdy kúshpen qabyldatý jolymen emes, jańa ólkelerdiń qaqpasyn ashyp, ıslamǵa kelip-kelmeýdi jergilikti turǵyndardyń erkine qaldyrý arqyly taratqan.
Islam nuryn shashqan áz Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) ben onyń sahabalarynan keıin din taratýǵa tolqyn-tolqyn úles qosqan tabıǵın, tabaǵa tabıǵın, baptar, pirler, sopylar, áýlıeler, oqymystylar, Alash qaıratkerleri, zııaly qaýym ókilderi bolyp býyn-býyn jalǵasyp jatqany málim. Búgingi býynǵa da Alla taǵala dinimizdi qorǵaý, jastar arasynda adastyrmaıtyndaı úgit-nasıhat júrgizý, din men ǵylymnyń, din men dástúrdiń ajyramas birligin kórsetý sııaqty mıssııa júktelgen.
Almatyda, Ulttyq kitaphanada Bas múftı Naýryzbaı qajy Taǵanulynyń qatysýymen «Babalar izimen. Qazaq dalasyndaǵy musylmandyq mektep» atalatyn jınaqtyń tanytylymynda óte keremet oılar ortaǵa salyndy. Ókinishtisi taralymy nebary 5 myń ǵana eken. Bas múftıdiń jetekshilik etýimen budan buryn dúnıege kelgen «Ihsan», «Tolyq adam» sııaqty kúrdeli taqyryptardy kótergen shyǵarmalar legine endi mine, jańa kitap kelip qosyldy. Áleýmettik jelide «qazaqtarǵa ıslam kúshpen tańyldy, onyń kelgenine nebary bir jarym, eki ǵasyr ǵana boldy» dep kókıtinderge bul kitap ǵylymı túrde tosqaýyl qoıady.
Jazýshy-pýblıtsıst
Marat Báıdildauly (Toqashbaev)
