ISLAM ÓRKENIETINIŃ NEGIZDERI JÁNE TARIHI DAMÝY (Basy)
Órkenıet – qalalarda paıda bolǵan uıymdyq forma retinde adamdardyń aýyl-sharýashylyǵymen aınalysyp, otyryqshylyqqa kóshken kezde qalyptasqan qoǵamnyń materıaldyq jáne rýhanı jetistikteriniń jıyntyǵy. Qazirgi zertteýlerge, ásirese arheologııalyq qazbalardy ártúrli dinı, mıfologııalyq ańyzdar arqyly túsindirý nátıjesinde alynǵan málimetterge sáıkes, órkenıet dep ataýǵa bolatyn alǵashqy formatsııalar Mesopotamııa aımaǵynda qanat jaıa bastady. Odan keıin Mysyrda, Úndistan túbeginde, Qytaı men Grekııada Órkenıetter paıda boldy. Órkenıet tarıhynyń mańyzdy kezeńi – bizdiń dáýirimizge deıingi 800-200 jyldar arasyndaǵy kezeńdi qamtıdy. Bul kezeńdi nemis fılosofy Karl Iaspers (1969 j. k.) «Ostik dáýir» dep atady. Búgingi kúni ómir súrip kele jatqan dinder men osy dinderdiń aınalasynda qalyptasqan órkenıetterge bastamashy retinde Býdda, Konfýtsıı, Isa paıǵambar jáne Muhammed paıǵambardy ataýǵa bolady. Budan belgili jáne tanymal órkenıetterdiń barlyǵy derlik bir din tóńireginde qalyptasqanyn kóremiz.
«Órkenıet» uǵymy batys dúnıetanymyndaǵy «civilasation» termıniniń maǵynasyn bildirý úshin HH ǵasyrda engizilgen. Arab tilinde bereke men baqytty bildiretin, qoǵamdyq-saıası jaǵdaı men qurylymdy damytý úshin «ýmran» (gúldený, kóńil kóterý) sózi qoldanylady. Sondaı-aq, arabtarda órkenıet uǵymyn sıpattaıtyn «Hadara» sózi qalalyq bolý, mádenıetti bolý degenge saıady. Batys ádebıetindegi órkenıet uǵymynyń balamasy «tsıvılızatsııa» XVIII ǵasyrdyń ortasynan beri qoldanyla bastady (alǵash ret Frantsııada, keıin aǵylshyn tilinde qoldanylǵan). Batysta mádenıet pen órkenıet uǵymdarynyń damýy týraly mynadaı kózqaras qalyptasqan:
Is júzinde astyq pen mal-sharýashylyǵyn bildiretin mádenıet ýaqyt óte kele adamnyń qabiletin damytý, jetildirý degen maǵynada qoldanyla bastady. Mádenıetke básekeles retinde «órkenıet» uǵymy XVIII ǵasyrda paıda boldy. HVIII ǵasyrdaǵy aǵartýshylyq dáýiri órkenıet sózine tarıhı progrestiń maǵynasyn berdi. Bul kezeńde mádenıet pen órkenıet áli de bir-biriniń ornyna qoldanylatyn uǵymdar boldy. Biraq mádenıet túsinigi nanymdar men dindi qamtysa, órkenıet tek aǵartýshylyq oıǵa sáıkes dinı emes progresti bildirdi.
Mádenıet pen órkenıet arasyndaǵy aıyrmashylyq pen qarama-qaıshylyq HVIII ǵasyrdyń aıaǵynda týyndady. Bul bólý boıynsha mádenıet adamnyń ishki jetilýin, al órkenıet onyń syrtqy damýy men tabıǵatqa ústemdigin kórsetý úshin qoldanyla bastady. Keıingi kezeńderde mádenıet syrtqy baılyqty emes, ishki baılyqty jaqtaýshylardyń uranyna aınaldy.
Órkenıet pen mádenıet bir-birine qarama-qarsy emes, birin-biri tolyqtyryp, jetildirip otyratyn qoǵamdyq progress. Degenmen, órkenıet mádenıetke qaraǵanda jan-jaqty qasıetke ıe. Óıtkeni órkenıet mádenıettiń aıasyn anyqtaıdy. Mádenıette jetispeıtin nemese ózgermeli jaǵdaılarda ózgerýi kerek máseleler órkenıet sheńberi aıasynda anyqtalyp, ózgertilýi múmkin.
Islam órkenıetiniń negizgi belgileri
Islam órkenıetiniń negizderi Quran Kárim men Súnnetke negizdelgen. Aıattar men hadıster aıasynda qurylǵan ıslam órkenıeti musylman halyqtary usynǵan barlyq materıaldyq jáne rýhanı-mádenı Elementterden turady. Tarıhı protsess barysynda ózge órkenıetter ıslam órkenıetiniń qalyptasýyna óz úlesterin qosty. Musylmandardyń Mysyr, Sırııa, Mesopotamııa, Maýrennahr jáne Úndistanǵa bılik júrgizýiniń nátıjesinde, atalǵan aımaqtardaǵy ejelgi órkenıetterdi paıdalana otyryp, ıslam órkenıetiniń dúnıege kelýine úles qosty.
Jeke adamdar men qoǵam tarıh pen mádenı dástúrdiń bir bóligine jatady. Sondyqtan tarıhı oqıǵalardy olardyń tarıhı-mádenı sheńberlerinde baǵalaý qajet. Áıtpese, tarıhtyń basqa bir bóliginde ómir súrip jatqan jáne ártúrli qoǵamdyq qurylymǵa ıe bireýdi óz jaǵdaıymyzǵa súıene otyryp, ǵylymı ádis retinde qabyldaýǵa bolmaıdy. Ásirese, ortaǵasyrlyq arab órkenıeti VIII-IX ǵasyrlar boıy ǵylymnyń sharyqtaý shegine jetken «Musylmandardyń ǵylymı jańǵyrýy» degen atpen belgili.
Álemdik órkenıet tarıhyna kóz júgirtsek, grek órkenıeti aqyl-oıdy erekshelendiretini baıqalady, Úndi órkenıeti mıstıtsızmdi erekshe kórsetedi, al Islam órkenıeti ýahıǵa negizdelgen jáne aqyl men sezimniń úılesimdi sıntezi retinde paıda boldy. Din órkenıet Elementi emes, órkenıettiń jol kórsetýshisi. Basqasha aıtqanda, Qurannyń negizgi qaǵıdalary tóńireginde qalyptasyp, ýahıge negizdelgendikten ony Quran órkenıeti deýge bolady. Ekinshi jaǵynan, Qurannyń negizgi máni bolyp tabylatyn adam – Islam órkenıetindegi mańyzdy jáne qurmetti bolmys retinde sıpattalady. Sonymen birge adam balasy Quran qaǵıdalary aıasynda ózindik quqyqtarǵa ıe. Sondyqtan, ıslam órkenıetinde adamdardyń óz mindetterin bile otyryp ómir súrýi jáne sol arqyly jeke tulǵanyń baqytyn qamtamasyz etý jáne olardyń quqyqtaryn qamtamasyz etý kózdeledi.
Islam órkenıetin quqyqtyq órkenıet retinde de anyqtaýǵa bolady, óıtkeni ol balalar, áıelder, quldar jáne múgedekter sııaqty óz quqyqtaryn qorǵaýǵa dármensiz adamdardy fıqhtyń ártúrli salalarynda (jeke jáne otbasylyq quqyqta) arnaıy erejelermen qorǵaıdy.
Islam órkenıetiniń negizgi maqsaty – adam balasynyń senim, ómir, dúnıe-múlik, urpaq jáne aqyl sııaqty negizgi qundylyqtaryn qurmetteý arqyly olardyń quqyqtaryn qorǵaý bolyp tabylady. Islam órkenıeti san ǵasyrlyq damý tarıhynda taýhıd senimine súıene otyryp, rýhanı birlikke, yntymaqqa, jaýapkershilikti bólisýge negizdelgen qoǵamdyq qurylymdy qurdy. Mysaly, zeketti paryz etý arqyly baı men kedeı arasyndaǵy alshaqtyqty joıýǵa tyrysty. Ol quqyqtyq turǵydan ıslam órkenıetiniń eń mańyzdy aspektisin quraıdy. Sondaı-aq, ıslam órkenıeti – absolıýtti baýyrlastyq qaǵıdasyna negizdelgen musylmandar arasyndaǵy taptyq aıyrmashylyqty joıyp, jańa ári berik moraldyq qaǵıdalardy engizdi. Osy sebepti Islamdy moraldyq órkenıet retinde anyqtaýǵa bolady. Ǵasyrlar boıy keń jaǵrafııaǵa ústemdik etken Islam órkenıeti adamzat tarıhyna eleýli úles qosyp qana qoımaı, óz tájirıbelerimen klassıkalyq kezeń men odan keıingi ǵasyrlarǵa da jaryq túsirdi. Mádenıet pen órkenıet bir-birimen ózara sabaqtasa tústi, sonymen qatar jaýlap alýlar men saýda qatynastary jáne ártúrli órkenıettermen ózara árekettesý arqyly qoǵamda jańa tilder men mádenıetterdiń qalyptasýyna yqpal etti.
Islam órkenıetiniń eń mańyzdy sıpaty – ǵylym.
Quranda 750-ge jýyq jerde bilim men odan alynǵan sózder aıtylady. Demek, Islam – ǵylym dini. Islamnyń negizgi qaınar kózi – Quran Kárimde paıǵambarlardyń adamzatty bilimmen nurlandyrý úshin jiberilgeni aıtylady. Buharadan Kordovaǵa deıin taraǵan ıslam órkenıeti ǵylymı jáne mádenı salalarda biregeı nátıjeler berdi.
Sonymen qatar, Quran adamdardy zertteýge, zerdeleýge jáne oılanýǵa shaqyrady. Abbasıdter dáýirinde eń alǵashqy joǵary oqý orny – Seljúk ýáziri Nızamúlmúliktiń Baǵdadta negizin salǵan Nızamıe medresesi boldy. Islam tarıhyndaǵy tuńǵysh ýnıversıtet bolǵan Nızamıe medresesinde shákirtterdiń tamaq, baspana qajettilikteri ótelip, aqysyz bilim berildi.
Islam órkenıetin senim, ádilettilik, súıispenshilik jáne tózimdilik sııaqty moraldyq, saıası, áleýmettik jáne Ekonomıkalyq aspektileri bar negizgi qundylyqtarmen jabdyqtalǵan moraldyq órkenıet retinde anyqtaýǵa bolady.
Musylmandar ózderinen basqa qoǵam mádenıetteri men órkenıetterine, tipti ejelgi Gretsııa sııaqty putqa tabynýshylyq ilimderge tózimdilikpen qarady jáne olardan alǵan keıbir Elementterdi damytyp, adamzatqa qyzmet etti. Sol sııaqty, olar ıslam órkenıeti ústemdik etken aımaqtar men elderdegi ejelgi órkenıetterdiń jınaqtaryna, mádenı jáne óner týyndylaryna meıirimdi boldy. Tarıh boıy musylmandar meshitterdi shirkeýler men sınagogalarmen qatar qoıýdan tartynbaǵan. Ekinshi jaǵynan, ıslam órkenıeti túrli násilder men mádenıetterge jatatyn halyqtardyń úılesimdi formasy retinde musylmandar arasyndaǵy aımaqtyq, násildik, tektik, áleýmettik jáne mádenı aıyrmashylyqtardy ekinshi deńgeıge yǵystyryp, ártúrli Etnıkalyq toptarǵa jatatyn barlyq musylmandardyń úlesin arttyrdy.
Islam órkenıetiniń otarshyldyqqa qarsy sıpatqa ıe ekendigin erekshe atap ótýge bolady. Hrıstıan Batys elderi sońǵy úsh ǵasyrda búkil Afrıkany, Shyǵys Azııany, Azııa men Afrıkany túgeldeı derlik dinı, saıası, kommertsııalyq, Ekonomıkalyq jáne basqa da maqsattarǵa paıdalanyp, jergilikti halyqtyń muqtajdyqtaryn esepke almaǵandyqtan, óńirdiń jer resýrstary men ártúrli baılyqtaryn tonaýmen aınalysty.
Al pravoslavıelik Reseı Azııanyń batys, ortalyq jáne soltústik aımaqtarynda otarshyldyqty júzege asyrdy. Mundaı shapqynshylyq pen qanaýshylyq Islam órkenıetiniń tarıhynda kezdespegen. Óıtkeni ıslam órkenıetiniń teologııalyq túsinigi adamdardy qanaýdy quptamaıdy.
Mahmet MURATHAN,
dintanýshy, Nur-Múbarak ýnıversıteti
Akademııalyq máseleler departamentiniń dırektory
