INTERNET ARQYLY JASALATYN ALAIaQTYQ
Búgingi tańda eń keń taralyp jatqan alaıaqtyqtyń óte qaýiptisi – ol ınternet arqyly jasalatyn alaıaqtyq.
Eń jıi kezdesip júrgen ınternet alaıaqtyqtyń túrleri: ınternet arqyly saýda jasaý jáne qyzmet kórsetý, sondaı-aq ózderin bank qyzmetkeri retinde tanystyryp, jeke derekterdi ıemdený jáne bóten bireýdiń atynan onlaın-nesıe rásimdeý arqyly jasalatyn qylmystar bolyp otyr.
Internettiń múmkindigin qylmystyq is-áreketterin júzege asyrý úshin ońtaıly paıdalanyp júrgen alaıaqtardyń ádis-tásilderi kún saıyn ózgerip, jańaryp otyrady.
Kompıýter, smartfon, plansheti bar kez kelgen adamnyń kez kelgen ýaqytta aqparattyq júıeniń, sonyń ishinde ınternet alaıaqtardyń qurbanyna aınala alatynyn eskertý kerek. Sondaı aldanyp qalǵan adamdardyń aryzdarynyń kóbin teksergen ýaqytta tergeý organdaryna qylmyskerlerdi anyqtaý qıynǵa soǵyp jatady, óıtkeni olar tek bizdiń elde emes, basqa elderdeń shyqqan alaıaqtar ekendigi anyqtalyp jatady.
Aqparattyq júıeni paıdalanyp, aldaý, arbaý arqyly aqshaly bolýdyń eń kóp taralǵan jeri – saýda-sattyq mańy. Ásirese suranysqa ıe Instagram, Facebook, WhatsApp áleýmettik jelisi arqyly mundaı qylmystar jıi jasalyp jatady. Instagram, Facebook jelilerinen kimniń aq, kimniń aram ekenin ajyratý óte qıyn. Kıimder, avtobólshekter, kúndelikti turmys zattaryn satyp, talaıdyń aqshasyn qaltasyna basqan qylmyskerler tutynýshylardyń senimine qalaı kirý kerektigin ǵana emes, onlaın-saýdanyń qyr-syryn da myqty meńgerip alady.
Odan basqa, azamattardyń qujattarynyń kóshirmelerin paıdalanǵan ınternet alaıaq qurbandarynyń atynan onlaın-nesıe rásimdep, jábirlenýshiler qaryzǵa batyp, eshqandaı dáleldeme usyna almaǵan soń nesıeni ózideri tólep shyqqan faktiler de az emes. Tergeý barysynda telefon arqyly «Men advokatpyn, sizge nesıe máselerińiz bolsa sheship berýge kómek etemin» degen bir aýyz sózge senip, sózderin rastaıtyn eshqandaı qujattaryn teksermesten, ol adamdy kózimen kórmese de, onymen kelisim-shart jasamasa da jeke kýáligin WhatsApp jelisi arqyly jiberip, artynan qapyda qalǵandar bar.
Banktiń qyzmetkeri retinde ózin tanystyryp, azamattyń shotynda saqtaýly turǵan eńbek aqysyn ne depozıtte turǵan qarajatyn aldap alý maqsatynda telefon arqyly ártúrli tásildermen, sonyń ishinde qurbandaryna shottyń, kodtyń sandaryn aıtqyzyp, aqshany ózine aýdaryp alatyn alaıaqtarda jıi kezdesetin boldy.
Odan basqa, keıbir ınternet baǵdarlamalardy samartfon ne kompıýterge quıyp alǵan jaǵdaıda olardyń qanshalyqty qaýipsiz ekendigin bilgen jón. Keıbireýleri, mysaly AnyDesk baǵdarlamasy arqyly, alaıaqtar kez kelgen adamnyń banktik shottaryna op-ońaı kirip, ár túrli operatsııalar jasaý arqyly azamattarndyń shottaryndaǵy qarajattatyrn sheship alyp jatatyny anyqtalyp jatyr.
Internet alaıaqtardan saq bolýdyń qarapaıym qaýipsizdik sharalary: derbes derekterdi, plastıkalyq kartalardyń málimetterin, kodtardy jáne qupııa sózderdi eshkimge habarlamaýǵa, belgisiz ári tekserilmegen saıttar arqyly aldyn ala tólem júrgizbeýge, kúmándi mámileler boıynsha aqsha aýdarymdaryn júzege asyrmaýǵa, uıaly telefon men kompıýterge belgisiz qosymshalardy ornatpaýǵa, kez kelgen silteme boıynsha ótpeýge, spam habarlamalarǵa senbeý. Osy talaptardy saqtaý arqyly ár adam alaıaqtardan ózin qorǵap júre alady.
