IMANDY URPAQ ELIN TÓRTKÚL DÚNIEGE TANYTADY

Zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov: «Aldyńǵy jaqsy artqy jasqa tálim aıtpasa, el bolǵanyń qaısy?» degenindeı qazaq jastaryna baǵyt-baǵdar kórsetý – aǵa býynnyń enshisinde. Búgingi jastar erteń el tizginin ustaıdy. Ulttyq qundylyǵymyz ben babalar murasyn arqalaý – solardyń mindeti. Tarıhtyń taǵylymyn búgingi bilimmen sabaqtastyrý zamannyń ozyq ǵylymyn meńgerýmen júzege asady.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev respýblıkalyq «Ana tili» gazetine bergen suhba­tynda: «Elimizdiń taǵdyry – jas­tar­dyń qolynda. Biz otanshyl­dyǵyn naqty isimen kórsetetin ári mádenıeti joǵary urpaq ósirýge mindettimiz. Reformanyń bárin jastardyń ıgiligi úshin jasap jatyrmyz. Bul – ánsheıin ádemi sóz emes, memleket strategııasynyń túpki máni. Búgingi jastar bizdiń jas kezimizge qaraǵanda áldeqaıda kóp biledi. Qazirgi tehnologııa dáýirinde bul – qalypty nárse. Qazaqstanda daryndy, bilimdi ári maqsatyna umtyla biletin qyz-jigitter kóp. Dál sol sebepti men jastarǵa senemin dep jalyqpaı aıta beremin. Bir ǵana tilegim, aqyl-keńesim bar: jas azamattarymyz dúnıetanymy turǵysynan jasampaz, oılaý qabileti jaǵynan syndarly bolýǵa tıis, olar jaqsy men jamannyń arajigin ajyrata bilýge tıis. Jastarymyz halqy­myz­dyń bolmysyna jat ıdeıa­lar­dyń jeteginde ketpese, kúıze­liske túspese, nıgılızmge boı al­dyr­masa eken dep tileımin», degen edi.

Suhbatta Prezıdent jastardyń ulttyq bolmysymyzǵa jat ıdeıa­lar­dyń jeteginde ketpeýine basa mán berý qajettigin aıryqsha atap ótti. Jastar – qoǵamnyń bola­shaǵy. Akademık Ahmet Jubanov «Jastarymyz ana tiline jetik, bilimdi, mádenıetti bolýy shart» dege­ndeı, olardyń tárbıesi ult­tyń, dinniń jáne mádenıettiń sabaqtastyǵy úshin óte ózekti. Jas­tardy durys tárbıeleýde keshendi tásil­der qoldaný qajet.

Eń aldymen, otbasylyq tárbıege nazar aýdarǵan durys. Otbasy – alǵashqy tárbıe oshaǵy. Tárbıedegi ata-ananyń úlesi – úlgi bola bilýi. Jastar ata-anaǵa qarap boı túzeıdi. Osylaısha, olardyń dúnıetanymy men kóz­qarasy qalyptasa bastaıdy. Jú­sip­bek Aımaýytulynyń  áıgili «Tárbıe» maqalasyndaǵy: «Balaǵa qaıyrymdylyqty, qataldyqty, kishipeıildilikti, kúıgelektikti, shyn­shyldyqty, ótirikshilikti be­re­tin kim? Ol, árıne, ata-ana­nyń tárbıesi. Balanyń boıyna basynan sińirgen minezdi qaıta túzetý qıyn. «Sútpen sińgen minez súıek­pen ketedi» degen sóz ata-ana tár­bıesiniń kúshtiligin kórsetedi...».

Ekinshiden, jastardyń bilim men ıntellektýaldyq tárbıesine nazar aýdarý. «Jastardyń tárbıesi túzelmeı, jurt isi túzelmeıdi» dep Alash zııalylar aıtqandaı, bilim jastardyń bas­ty jumysy men ajyramas bol­mysyna aınalýy qajet. Jas býyn­nyń bilimge qushtarlyǵyn oıatý maq­sa­tynda tanymdyq is-shara­lar uıym­dastyrýdy, otbasy­lyq kitap oqý saǵatyn bekitýdi, debat, ıntel­lektýaldyq jarysqa qa­tys­tyrýdy júıeli túrde qolǵa alǵan durys. Bilim tek paıda tabý kózi emes, tulǵalyq damýdyń basty qu­ra­ly ekenin sanasyna sińirgen jón.

Úshinshiden, jastardyń rýhanı jáne mádenı tárbıesine kóńil bólý. Óskeleń urpaqtyń óz mádenıetin, tilin qurmetteýi, ulttyq qundylyqty dáripteýi, qazaqtyń dástúrin, tarıhyn bilýi, Ál-Farabı, Abaı, Shákárim sekildi tulǵalardyń ómiri men eńbegin bilýi mańyzdy dep atar edik.

Tórtinshiden, psıhologııalyq tárbıe jastardyń jan tynyshtyǵy men jeke tulǵalyq damýyna, ózine senim artýyna, pikirin ashyq aıtýyna, qıyndyqty jeńýine, Emotsııasyn basqarýǵa, shydamdylyq tanytýǵa, ózin-ózi baǵalaýǵa áser etedi. Jastardy táýelsiz oılaý daǵdysyna baýlý, óz betinshe sheshim qabyldaýǵa úıretý qıyn jaǵdaıǵa túsken kezde paıdasyn beredi. Sondyqtan jastarǵa psıhologııalyq qoldaý kórsete bilýimiz kerek.

Besinshi, áleýmettik tárbıe – qoǵamda jastardyń jaýapker­shiligi men azamattyq belsendiligin damytýǵa tikeleı áser etedi. Olar­dy bul rette qoǵamdyq jumys­tarǵa, ıaǵnı volonterlik, qaıyrym­dylyq is-sharalarǵa tartý óte ózekti.

Memleket basshysy «Ana tili» gazetindegi suhbatynda: «Jumys­shy mamandyqtar mol ári tez tabys ta­bý turǵysynan qyzyqtyra qoı­­maýy múmkin. Biraq bul ma­man­dyqtardyń eńbek naryǵyn­da suranysqa ıe bolatynyna da, qoǵamdaǵy mártebesi joǵary bolatynyna da kepildik bar. Men kásiporyndardy aralaǵan kezde jastardy jıi jolyqtyramyn. Olardyń arasynda jumysshy áýletteriniń ókilderi kóp ekeni kóńil qýantady. Memlekettiń mindeti – jas mamandarǵa mate­rıaldyq jáne moraldyq jaǵynan kómektesý», degen edi.

Altynshy, densaýlyq jáne sport tárbıesi de – kún tártibindegi másele. Deni saý urpaq – myqty ulttyń kepili. Jastardyń fızıka­lyq jáne moraldyq turǵydan shynyǵýy – zaman talaby. Balany fýtbol, kúres, júzý sııaqty sport túrlerine qyzyqtyrý qajet-aq. Durys tamaqtanýdy úıretý de bala­­nyń ómiri men densaýlyǵyna oń áser etedi. Zııandy ádetterden qor­­ǵaýǵa, mysaly temeki, ishim­dik, esirt­kiden saqtandyrýǵa mindet­timiz.

Jetinshi, olarǵa durys dinı tárbıe berý. Dinı tárbıe jastardy rýhanı damýǵa, ımandylyqqa, adamgershilikke jeteleıdi. Jas býyn ókilderin sabyrly bolý, shúkirlik etý, adaldyq tanytý, ádildikti ustaný, meıirimdilikti tý etý sekildi kórkem minezder men adamgershilik qasıetterge baýlý asa mańyzdy. Ata-anaǵa, ustazǵa qurmet kórsetý, úlkenderdi syılaý, kishige qamqor bolý syndy dinı tárbıe olardyń jalpy ómirinde aıryqsha ról atqarady.

QMDB Tóraǵasy, Bas múftı Naýryzbaı qajy Taǵanuly jyl basynda din qyzmetkerlerine joldaǵan baǵdarlyq baıandamasynda: «Jastar qaı kezde de qoǵamnyń negizgi qozǵaýshy kúshi bolǵan. Eger jas býyn ókilderiniń qaıraty men qajyryn, bilimi men jigerin jaqsy isterge baǵyttaı bilsek, olarǵa jasaǵan jaqsylyǵymyzdyń biri bolar edi. Ókinishke qaraı qazir keıbir jastar tula boıyndaǵy kúsh pen jigerdi eńbek etýge, bilim alýǵa jumsaýdyń ornyna ońaı jolmen tabys tabýǵa urynyp qalýda. Olardyń lotereıaǵa, býkmekerlik agenttikterge áýestenýiniń, onlaın oıyndarǵa qyzyǵýynyń sebebi osynda jatyr. Demek, biz, barshamyz birigip, jastardyń boıyn­da kórinis tapqan osyndaı jaman áreketterdi joıýǵa atsalysýymyz qajet. Óskeleń urpaqty izgilikke baýlý maqsatynda uıym­das­tyrylyp kele jatqan is-shara­lardy toqtatpaýymyz tıis. Bul baǵyttaǵy jumystardy kúsheıtip, kezekti Jastar forýmyn ótkizgen durys. Basqosýda «Jastardyń ádebi men mádenıeti» qujatyn qabyldap, ony barynsha jas býyn ókilderi arasynda nasıhattaý qajet», dep atap ótti.

Búginde Qazaqstan musyl­man­­dary dinı basqarmasy janyndaǵy Jastar keńesi qoǵam­dyq máseleler boıynsha jas býyn ókilderiniń únin jetkizip, belsendilik tanytyp keledi. Túrli salanyń bilikti mamandarynyń basyn biriktir­gen Jastar keńesi tek sóz júzinde emes, naqty qadam jasap, izgi is-sharalardyń belortasynda júr­geni qýantady.

Óskeleń urpaqty izgi isterge baǵyttap, ómirlik aqyl-keńesimen bólisip, jón siltep otyrý – ómir­de kórgeni kóp úlkenderdiń asyl boryshy. Bul mindetti atqarý­da aǵa býyn ókilderi, ata-analar men muǵalimder barynsha yj­daǵatty bolǵany abzal. Jastar­dyń táýekelshil qasıetin jaqsy baǵytqa burý – danalyqtyń kórini­si. Sondyqtan qoǵam bolyp jasta­rymyzdyń tolyqqandy bilim alýy­na, salamatty ómir saltyn usta­nýyna, ózin jan-jaqty jetildi­rýge, ımanı tálim-tárbıe alýyna barynsha jaǵdaı jasaýǵa tyrysaıyq.

Tólebı OSPAN,

Almaty qalasynyń bas ımamy 

«Egemen Qazaqstan» gazeti, №30, 2025 jyl