Ǵaıbattyń ne ekenin bilsek te...
Ǵaıbattyń sózdik maǵynasy ‒ bireýdiń syrtynan jaǵymsyz, jaramsaq sóz aıtý. Demek, bir adamnyń boıyndaǵy kemshilikterdiń basqa bireýge onyń syrtynan aıtylýyna «ǵaıbat» delinedi.
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ǵaıbattyń ne ekenin uqtyrý úshin aınalasyndaǵylardan: «Ǵaıbattyń ne ekenin bilesińder me?» – dep suraıdy. Olar «Alla men Onyń elshisi jaqsy biledi» dep sózdi ózine aýdarady. Sonda Paıǵambarymyz: «Aralaryńyzdaǵy bireýińizdiń unamaıtyn sózdermen óz baýyry jaıly syrtynan aıtýy», – degende: «Eger ol aıtqandarymyz onyń boıynda bar bolsa, bul da ǵaıbat bola ma?» – deıdi bir kisi top ishinen. Sol kezde jamandyqty jan dúnıesimen jaqtyrmaıtyn asa sezimtal Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Eger aıtqandaryń onyń boıynda rasynda bar bolsa, onda ony ǵaıbattaǵan bolasyń, eger ol sıpattar onda joq bolsa, onda oǵan jala japqan bolasyń»[1] dep qalaı bolǵanda da tildi ǵaıbattan saqtaý kerektigin uqtyrǵan bolatyn. Demek, bireýdi renjitetindeı unamsyz sóz onyń syrtynan aıtylýy ǵaıbatqa jatady. Eger ol aıtylǵan sóz durys bolǵan kúnniń ózinde ol – ǵaıbat bolyp sanalady. Al eger aıtylǵan nárseler onyń boıynda bolmasa – ári ǵaıbat, ári jala bolyp, kúná ústine kúná jamalmaq.
Islam dini jeke adam quqyǵyna erekshe mán bergendikten, onyń ar-namysyn qorǵaýǵa basty nazar aýdarǵan. Ar-namys ‒ jeke tulǵa kisiliginiń negizgi tiregi. Al, ǵaıbattaý – jeke adam quqyna qol suqqanmen birdeı. Sondyqtan da búkil bolmys ishinen adam balasyn halıfa etip tańdaǵan Alla taǵala musylmandardyń tilin dostyq pen baýyrmashylyqty, adamı jaqsy qatynastardy buzatyn páleket ǵaıbattan saqtaý úshin Quranda: «Bir-birlerińdi ǵaıbattamańdar. Senderdiń aralaryńnan bireý ólgen baýyrynyń etin jegendi unata ma? Iá, budan tiksindińder. Olaı bolsa, Alladan qorqyńdar...»[2] deý arqyly onyń qanshalyqty jıirkenishti kúná ekenin bir-aq aıatta baıan etken. Iá, adamnyń óz baýyrynyń etin jeýge qalaısha dáti barady? Ári bul jerde «ólip qalǵan baýyryń» deý arqyly adamdy odan beter tiksindire túsedi. Aqyl-esi durys, týystyq meıirimi sembegen bir adamnyń adamı, qoǵamdyq, ári mádenı turǵydan zııandy, sonymen qatar, jıirkenishti mundaı isti jasaýy múmkin emes. Aıatta «odan tiksindińiz» deý arqyly adam tabıǵatynyń bul isten jıirkenetinin bildirip tur. «Olaı bolsa, Alladan qorqyńdar» deý arqyly Allanyń tyıym salǵan jamandyǵynan boıdy aýlaq ustap, jasaǵan kúnálarymyz úshin táýbe etýge shaqyrady.
Taǵy bir aıatta Alla Taǵala: «Kóziń jetpeı turyp, kóńil aýdarma. Óıtkeni, qulaq, kóz, kóńil – bári de kórgenine, estigenine jaýapty»[3] deý arqyly bireý jaıly naqty málimetke ıe bolmaıynsha, ózgeler jaıly jaman oılamaýǵa shaqyrady.
Basqa bireý jaıly jaman oılaýdyń ózi ‒ ǵaıbattyń jasyryn túri. Bul sýı zann (ıaǵnı, arab tilinen aýdarǵandaǵy maǵynasy – jaman oılaý) dep atalady. Tilmen jamandaý haram etilgendeı, júrekpen de jaman oılaýǵa tyıym salynǵan. Quranda Alla Taǵala: «Eı, ıman keltirgender, kúmánniń kóbinen saqtanyńdar. Óıtkeni, kúmánniń keıbiri – kúná» dep bizge jalpy jaman oılamaýǵa buıyrady. Óıtkeni, jaman oı tek júrekte qalyp qoımaı, aqıqatqa jetkisi kelip timiskilenedi. Alla taǵala وَلَا تَجَسَّسُوا «timiskilep syr izdemeńder» («Hýjýrat,» 12) deý arqyly basqa musylmandardyń qateleri men kúnálaryn izdeýge qulshynys tanytpaýǵa shaqyrady. Adamǵa kelgen jaman oı júrektegi súıispenshilikti óshirip, dushpandyqqa aınaldyrady. Mine, sondyqtan osy aıatta ǵaıbattaý, jaman oılaýǵa sýı zann jáne tyrnaq astynan kir izdeýge úzildi-kesildi tyıym salynǵan.
Ardaqty elshi (s.ǵ.s.) kóptegen hadısterinde qoǵamdyq ómirimizge zııanyn tıgizip, adamdar arasyndaǵy jaqsy qatynastarǵa balta shabatyn ári aqyrettik ómirimizde aýyr azapqa dýshar etetin ǵaıbattan aýlaq bolý kerektigin únemi úmbetiniń esine salyp otyrǵan. Adamdardy pendelikten aryltyp, kemeldikke bastaý úshin jiberilgen ıslam dini qoǵamdyq ómirdegi birliktiń berekesin qashyrar jaman minezderden uzaq bolýdy nasıhattaıdy. Islam dininiń buǵan qanshalyqty mán bergenin jete túsiný úshin, Paıǵambarymyzdyń osy máselege qatysty aıtqan eskertýleri men tyıymdaryna nazar aýdarǵan jón.
Haziret Ánas (r.a.) bylaı deıdi: «Paıǵambarymyz bir kúni aýyz bekitýimizdi ámir etip: «Ruqsat etilmeıinshe eshkim orazasyn ashpasyn» dedi. Kesh qarańǵylyǵy túsken kezde Paıǵambarymyz aldyna kelgenderge aýyzdaryn ashýǵa ruqsat berdi. Osy kezde bir kisi kelip: «Ýa, Allanyń elshisi! Eki jas qyz oraza ustap, qatty sharshady. Sizdiń aldyńyzǵa kelýge uıalady, bilem. Qarsy bolmasańyz, orazalaryn ashsyn», – degen kezde Paıǵambarymyz ruqsat bermeı qoıady. Álgi kisi taǵy eki márte paıǵambardyń aldyna keledi. Aqyrynda Paıǵambarymyz: «Olar oraza ustaǵan joq. Kúni boıy adamnyń etin jegenderdiń aýyzdary qalaı berik bolady? Olarǵa aıt, oraza tutqan bolsa, asqazanyndaǵysyn syrtqa aqtarsyn, kóreıik», – deıdi. Álgi kisi Paıǵambarymyzdyń aıtqandaryn jetkizdi. Olar Paıǵambarymyzdyń aıtqanyn oryndaıdy. Paıǵambarymyzdyń aıtqany aıdaı kelip, álgiler qan loqsıdy. Jańaǵy kisi Paıǵambarymyzǵa kelip jaǵdaıdy baıandaǵan kezde: «Shybyn janymdy qudiretti ýysynda ustaǵan Allaǵa ant eteıin, eger quspaı bul qan asqazandarynda qalǵanda olardy jahannamnyń oty jutar edi», – dedi. Ekinshi bir rıýaıatta álgi kisi ekinshi ret kelip: «O, Allanyń elshisi, shydamdary taýsylyp, ashtyqtan buratylyp tur», – deıdi. Paıǵambarymyz olardy ákelgizip bireýine: «Káne, loqsy», – dedi. Ol qan aralas iriń loqsıdy. Tipti, ydys tolyp ketti. Ekinshisi de dál solaı. Osydan keıin Paıǵambarymyz: «Bular halal jolmen oraza ustady. Biraq, adamdardyń etin jeý arqyly haram jedi», – degen-di[4].
Mine, joǵaryda «Hýjýrat» súresiniń 12-aıatynda aıtylǵandaı, ǵaıbattyń adam etin jeýmen birdeı jıirkenishti ekenin Paıǵambarymyz úmbetine osylaısha úıretken bolatyn.
Ábý Hýraıranyń (r.a.) jetkizgen bir hadısinde Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) «Kimde-kim dúnıede musylman baýyrynyń etin jese (ǵaıbattap, ósektep) qııamet kúninde ol adamnyń eti oǵan usynylyp: «Onyń óli etin je. Óıtkeni, sen tiri kezińde onyń etin jegensiń» delinedi. Paıǵambarymyz osyny aıtqannan keıin «Senderdiń aralaryńnan bireý ólgen baýyrynyń etin jegendi unatady ma?» dep «Hýjýrat» súresiniń 12-aıatyn oqyǵan edi[5].
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Alla bir musylmanǵa ekinshi musylmannyń qanyn, malyn jáne ar-namysyn haram qyldy»[6], – deıdi. Iaǵnı, bul jerde zattyq zııannan ózge, sóz arqyly bireýdiń ar-namysyna tıip, kóńiline qaıaý túsiretin árekettiń de haram etilgendigi aıtylǵan.
Basqa bir hadısinde Paıǵambarymyz: «Paıyzdyń (rıba) eń jamany naqaq musylmannyń ar-namysyna tıip renjitý»[7], – deıdi. Bul jerde bireýdiń ar-namysyna tıip renjitý de ǵaıbatqa jatady. Ǵaıbattyń sonshalyqty aýyr kúná bolýynyń astarynda, adamǵa mal-múlikten góri ar-namystyń qymbat bolýy jatyr. Islam dini adam balasyna basty mán berip, ony búkil jaratylys ataýlydan ardaqty qylǵan. Paıǵambarymyzdyń ǵaıbatty paıyzben teńeýinde tereń mán bar. Óıtkeni, dinimizde paıyzdyq ósim ‒ eń kóp dattalǵan, odan boıdy aýlaq ustaý kerektigine basty nazar aýdarylǵan aýyr kúnálardyń biri. Quranda «paıyz jegen adamdardyń qııamet kúninde qabirlerinen shaıtan soqqan adamdardyń eseńgirep oryndarynan turǵanyndaı kóteriletinderi... Paıyzdy adal sanaǵandardy Alla taǵala jaqsy kórmeıtindigi» aıtylady (Baqara, 275-276). Olaı bolsa, joǵarydaǵy hadıs ǵaıbattyń bul jıirkenishti kúnádan da aýyr bolatynyn baıandap tur.
Islamda ǵaıbattyń, sóz tasyp, jala jaýyp ósek aıtýdyń dattalý sebebi, qoǵamdyq ómirdegi birlik pen bereketti, adamdar arasyndaǵy jylylyqty joıatyndyǵynda jatyr. Tán jarasynan góri jan jarasynyń jazylýy qıyn. Paıǵambarymyz: «Ǵaıbat zınadan da aýyr kúná» degen kezinde qasyndaǵylar «Qalaısha, ýa, Rasýlalla?» dep suraıdy. Paıǵambarymyz: «Kisi zına jasaıdy, sosyn táýba etedi, Alla ony keshiredi. Ǵaıbat jasaýshy jamandaǵan adamy keshirmeıinshe keshirilmeıdi»[8]. Sondyqtan adamnyń júregin jaralap, rýhyna daq salatyn ǵaıbat kisiniń jeke quqyǵyna qol suǵýǵa jatatyndyqtan, ony tek qana ǵaıbattalǵan adam ǵana keshire alady. Qul aqysyn Alla taǵala emes, tek quldyń ózi keshiredi. Paıǵambarymyz sondyqtan kisiniń búkil jaqsy amaldaryn typ-tıpyl etetin ǵaıbat sózden árkez saq bolýdy eskertedi.
«Qulaqtan kirgen sýyq sóz, kóńilge baryp muz bolar» demekshi, bireýdiń syrtynan aıtylǵan sózder júregimizge jara salyp jaman sezimniń, óshpendiliktiń týýyna jol ashady. Qaısybir musylmannyń Alla taǵalanyń quzyryna óz baýyryna degen jaǵymsyz ne renishti oımen attanýy, árıne, jaqsylyqtyń nyshany emes. Sondyqtan da adamzatqa ustaz etip jiberilgen Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) «Eshkim sahabalarym jaıly janǵa jaǵymsyz sóz aıtpasyn. Óıtkeni, men aldaryńa ishimde eshqandaı jaman sezimsiz shyqqym keledi»[9] degen. Árıne, Ardaqty elshiniń osyndaı danalyq tujyrymdary ‒ bizder úshin de úlgi.
Tyrnaq astynan kir izdep, basqa bireýdiń kemshilikterin tizbektep otyrý da adamdy ǵaıbatqa jeteleıdi. Sondyqtan Alla Taǵala «Bir-birlerińniń kinálaryńdy timiskilep izdemeńder» dese, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Eı, tilimen ıman keltirip, júrekterimen senbegender! Musylmandardyń syrtynan sóz aıtyp, kemshilikteri men kinálaryn tizbelemeńder. Kimde-kim musylmandardyń qupııa halderin izdese, Alla taǵala da onyń kinálaryn ashady, tipti, úıinde tyǵylyp otyrǵan kúnniń ózinde ony jurtqa masqara qylady»[10], – dep eskertedi. «Jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq», pende bolǵan soń adamnyń kúná jasaýy múmkin. Bizdiń mindetimiz – dindes baýyrlarymyzdyń kúnásin barynsha jasyryp, jarııa etpeı, qaıta onyń sol kemshilikter men kúnálardan arylýy úshin qol ushyn sozyp, tilekshi bolý.
Myna jaǵdaılarda bireýdi sóz etýge bolady
Islam ǵalymdary aıtyp jetkizýdiń basqasha joldary bolmaǵanda, ıakı adamdy túzetý maqsatynda aıtylýǵa ruqsat berilgen ǵaıbattyń myna alty jaǵdaıda bolatynyna ortaq pikirlerin bildirgen:
1. Jábirlenýshi aqysyn alý úshin ózine qııanat jasaǵan adamǵa aryzdanyp, «ol maǵan mynany-mynany istedi» dep memleket basshysyna, sotqa nemese sol jábirleýshiden aqysyn alyp berýge shamasy keletin adamǵa syrtynan sóz aıta alady.
2. Jańylys bir áreketti túzetý jáne kúná jasaǵan kisini durys jolǵa salý maqsatynda járdem surap, ol jaıly sóz aıtýǵa bolady. Onyń nıeti tek jamandyqty túzetý bolý kerek, al, basqa maqsatta bolsa, onda ol haram bolmaq.
3. Pátýa suraǵan kezde ǵaıbatqa ruqsat etiledi. Pátýa suraýshy kisi «Ákem, baýyrym, joldasym nemese pálenshe maǵan bylaı ádiletsizdik jasady. Bulaı jasaýy durys pa? Odan aqymdy alyp, kórsetken qııanat-jábirinen qutylý úshin ne isteýge bolady?» dep aıta alady. Asyly, adamdardyń attaryn atamaı-aq «bylaısha áreket etken bir kisi jaıly ne aıta alasyz?» deýi jón bolsa da, mundaı jaǵdaıda atyn ataý da kúná emes.
4. Zalaldyń aldyn alý, zııanǵa jol bermeý maqsatymen musylman baýyryn eskertý úshin nasıhat jasaǵan kezde. Bireý ekinshi bir adammen ortaq jumys istegisi kelip, ony tanıtyn adamdarynan keleshekte birge jumys isteıtin adamy jaıly pikir surasa nemese oǵan amanat tabys etkisi kelse, ne onymen kórshi bolǵysy kelse, ony tanıtyn kisi eshqandaı jaman nıetsiz onyń kemshilikterin ashyq aıtyp, ol jaıly málimet bere alady.
5. Ishteı esh dushpandyq oılap kemsitpesten, tek tanytý maqsatynda «ana aıaǵyn syltyp basatyn kisi she» nemese «ana kózi kórmeıtin kisi bar edi ǵoı» dep aıtýǵa bolady. Basqa sypaıy sıpattarymen tanytý múmkin bolsa, sol sıpattaryn qoldaný arqyly tanytqan abzal.
6. Ashyqtan-ashyq kúná istep, budan esh uıalmaǵan, tipti, jasaǵan kúnálaryn maqtan tutqan pasyq adamnyń syrtynan sóz aıtýǵa bolady. Paıǵambarymyz: «Pasyq pen kúná jasaýdan qysylmaı jarııa etetin (mýjahır) adamdardyń syrtynan aıtylǵan sóz ǵaıbat bolmaıdy»[11], – dese, taǵy bir hadısinde «Uıattan jurdaı bolǵan adamnyń ǵaıbaty joq»,[12] – deıdi.
Ǵaıbat – belgili bir adamnyń syrtynan sóz aıtý. Deı turǵanmen, izgi nıetpen túzetý maqsatynda «keıbireýler bylaı jasaıdy» dep jalpylama aıtý ǵaıbatqa jatpaıdy. Óıtkeni, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) «keıbireýler nege bylaı-bylaı jasaıdy» dep olardy túzetý maqsatynda eskertý jasap otyrǵan. Biz bul tusta da Alla elshisiniń keremet parasattylyǵyn kóremiz. Eger bireýdiń atyn atap kópshiliktiń aldynda jamandaıtyn bolsaq, onyń bizge kóńili qalyp, júregine dushpandyq sezim uıalaýy ábden múmkin. Al aty atalmastan eskertý alǵan sana-túısigi bar adam ol nárseden sabaq alyp, ekinshi ret jasamaýǵa tyrysady.
Sondaı-aq, adamnyń atyn atap, túsin tústemeı-aq «búgin kelgenderdiń bireýi» dep aıtqanda buny estigen adamdar onyń kim ekenin biletin bolsa, ondaı jaǵdaıda bul da ǵaıbatqa jatady. Óıtkeni aty atalmasa da barlyǵy onyń kim ekenin bilgendikten, esimin jarııa etkenmen birdeı bolyp tur.
Ǵaıbattaýshy qalaı táýbege kele alady?
Ásili, keshirim suraýdy ádetke aınaldyrǵan durys. Ǵaıbattaýshy ǵaıbattalǵan adamǵa jaǵdaıdy aıtyp, keshirim suraýy kerek. Mysaly, «seni ǵaıbattadym, keshir» dep, múmkin bolsa, bolǵan jaı aıtylady. Eger jaǵdaıdy baıandaý barysynda aıtylǵan sózder ótkendi eske salyp kisiniń júregin qaıta jaralaıtyn bolsa, onda tek «aqyńdy kesh» dep, keshirim suraǵan jón. Ǵaıbattalǵan kisi de, parasattylyq tanytyp «keshirdim» degeni abzal. Qazaq halqynyń «aldyńa kelse,atańnyń qunyn kesh» degen danalyq sózi de osyny ańǵartady.
Keıbir ǵalymdar ǵaıbatty úsh túrge bóledi:
1. Ǵaıbat jasap turyp: «men ǵaıbat jasap turǵan joqpyn, onyń boıyndaǵy mindi aıtyp turmyn» dep aıtý, haram ekeni belgili nárseni halal deý, bul ‒ kúpirlik.
2. Ǵaıbattaýshynyń aıtqandary ǵaıbattalǵan adamnyń qulaǵyna jetetin bolsa, ol kisiden keshirim suramaıynsha, táýbesi tolyq bolmaıdy. Kerisinshe, onyń quqyǵyna qol suǵyp, aqysyn jegen bolady.
3. Ǵaıbattaýshynyń sózderi ǵaıbattalǵannyń qulaǵyna jetý yqtımaly joq bolsa, ózi úshin ári ǵaıbattaǵan adamy úshin keshirim tilep táýbe etýi qajet. Keıbir ǵalymdar mindetti túrde ǵaıbattalǵan kisiniń ózinen keshirim alynýy kerek dese, keıbireýleri Allaǵa táýbe etip keshirim tileý jetkilikti degen.
Ǵaıbat sózdi bar yqylasymen erikti túrde qulaq túrip, ynta qoıa tyńdaǵan adam da ǵaıbattaýshymen teń. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Tyńdaǵan adam da ǵaıbattaýshylardyń biri»[13], – degen. Sondyqtan bireýdiń syrtynan jaman sóz aıtylǵanda oǵan tosqaýyl jasaý kerek. Paıǵambarymyz «Kimde-kimniń qasynda musylman baýyry jamandalyp, kemsitilip jatqan kezde kúshi jete turyp oǵan kómektespese, qııamet kúni Alla taǵala da ony tómendetip masqara qylady»[14], – deıdi. Eger ǵaıbattaýshyǵa kúshi jetpese, tilimen ony aıyptap, shamasy kelse ol jerden ketkeni jón. Ǵaıbattaýshy jáne ǵaıbatty qarsylyq bildirmeı óz erkimen tyńdaýshy musylman abaısyzda osyndaı jıirkenishti qylyqqa boı aldyratyn bolsa: «Allahýmaǵfır láná ýá lımán ıǵtábnáhý» (Alla taǵalam, bizdi jáne ǵaıbattaǵan adamymyzdy keshire gór!) dep duǵa etip, artynan jamandap sóz aıtqan baýyrynan mindetti túrde keshirim suraýy kerek.
Ǵaıbattan arylýdyń joldary:
1. Kisi – óz nápsisin kinálaýshy, al basqalardyń qorǵaýshysy bolýy kerek. Ibn Abbas (r.a.): «Basqalardyń kemshiligin aıtqyń kelse, aldymen óz kemshilikterińdi esińe al», – dese, Hasan: «Eı, adam balasy! Ózińniń boıyńda kemshiligiń bola tura basqalardy kinálaýdy qoımasań, tolyq musylman bola almaısyń. Kámil musylman bolý úshin aldymen ózińdi jóndep, keıin basqalardyń kemshilikterin túzetýge tyrysýyń kerek. Osylaı jasaǵan kezde ǵana Allanyń shynaıy quldarynan bola alasyń»[15], – deıdi.
2. Adam balasynyń kúná jasaýǵa beıim jaratylǵandyǵyn eskere otyryp, baýyryna jamanshylyq oılamaı oǵan duǵa etý. Óıtkeni, musylman baýyrynyń jasap qoıǵan kúnási úshin artynan sóz qylyp jamandap, dúıim jurtqa jar salmaı, qaıta oǵan jany ashyp, kúnásinen arylýy úshin Alladan keshirim tileıdi.
3. Aqyrettegi ǵaıbattyń aýyr jazasyn jıi-jıi eske alý.
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kim ǵaıbattaýshy bir munafyqtan (eki júzdi) musylmandy qorǵasa, Alla oǵan denesin jahannam otynan qorǵaıtyn bir perishte jiberedi. Kimde-kim musylmandy jamandaý maqsatymen bir jala japsa, Alla ony jahannam kópirleriniń biriniń ústinde sóılegenderiniń kúnálarynan arylǵanǵa deıin ustaıdy»[16], – deıdi.
Haziret Ánás (r.a.) Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) myna bir sózin alǵa tartady: «Mıǵraj túninde tyrnaqtary jez bir qaýymdy kórdim. Olar betteri men keýdelerin tyrnaqtarymen osqylap jatty. «O, Jábireıil! Bular kimder?» dep suradym. «Bular adam etin jegender men ar-namystaryn aıaqqa taptaǵandar dedi»[17].
4. Ǵaıbattyń bul dúnıede adam pıǵylyn búldirip, qoǵamdy jegideı jep, el ishine iritki salyp, talastyryp-tartystyryp, tipti, baýyrlardy dushpan etetin aýyr indet ekenin eske alyp, odan shyn máninde jırene bilý.
5. Ǵaıbattyń ne ekenin durys uǵyný. Óıtkeni, ol – ósim men zına sııaqty eń aýyr kúnálardyń biri.
6. Ǵaıbat máselesi adamnyń ishki dúnıesinde ony únemi saqtandyratyn kúshke aınalǵanda ǵana adam óz boıyn bul kesapattan aýlaq ustaı alady.
Ǵaıbatqa qatysty myna nárselerdi de bilgenimiz jón. Aýyzdan shyqqan árbir sózdi jazyp alatyn perishteler bar. Alla taǵalanyń quzyryna barǵanda bul sózder kitap bolyp onyń aldyna ákelinetindikten aıtylǵan sózderinen uıalýy tıis. Sondyqtan da bir kisi kereksiz nárseler sóılep turǵan adamǵa: «Sen Alla taǵalaǵa jiberiletin kitabyńdy jazýdasyń. Jazǵan sóılemderińe abaıla!», – degen eken.
Ǵaıbattan tildi saqtaý ‒ ıman, erik-jigerdi qajet etedi. Ǵaıbattyń dinı ári qoǵamdyq zııanyn tereń túsingen shynaıy musylman, tilin aýyr azapqa dýshar etetin indetten saqtaýy kerek. Ol úshin ynta-jigerin salyp, «eger de men ǵaıbat etetin bolsam bir aılyq jalaqymdy sadaqa etip úlestiremin», ıa bolmasa «alpys kún qatarynan oraza ustaımyn» dep shart qoıyp, ózine ózi sanaly túrde, sóz berse, tilin jamandyqtan saqtaýǵa úırete alady. Árıne, bul ońaı emes, sondyqtan da Iýnýs ıbn Abdýllah: «Basranyń shólinde qanshama kún oraza ustaýǵa shydaǵan nápsim bos nárseler sóılemeýge shydaı almady», – degen eken.
Paıǵambarymyz: «Sóz tasýshy jannatqa kire almaıdy»[18] dep úmbetin jaman qasıetterden alshaq turýǵa, jaman qasıetterdiń kisini jahannamǵa jeteleıtinin aıtyp eskertken.
Quran men hadıstiń eskertýlerin eskermeı, qazirgi tańda musylmandardyń dinı, ulttyq jáne qoǵamdyq turǵydan sonshama zııandyǵyna qaramastan, ǵaıbatqa, onyń taýdaı aýyr saldaryna mán bermeýi ókinishti jaǵdaı.
Ǵaıbat máselesinde abaı bolýdy qajet etetin taǵy bir kiltıpan mynaý. Keıbireýler ǵaıbattan saqtanǵan bop kóriný úshin: «Odan da beter nárseleri bar. Bárin aıta bereıin desem, ǵaıbat bolady ma dep qorqamyn» dep jumbaqtap sóıleýi – ashyq aıtylǵan ǵaıbattan da aýyr kúná. Ol – adamǵa haram oılardy qurtsha qaptatatyn, ártúrli joramal jasaýǵa ıtermeleıtin, ashyq aıtylǵan myń jaladan da beter zildeı kúná. Óıtkeni, tyńdaýshyny «zına jasady ma eken, araq ishti me eken, urlyq qyldy ma eken, álde, adam óltirdi me eken» degen sııaqty sanasyn san saqqa júgirtetin neshe túrli jaman oılarǵa jeteleıdi.
Oılanyp qaraıtyn bolsaq, negizinde bireýdiń artynan sóz tasyp jamandaýshynyń óz ortasynda qadiri ketedi. Al, ǵaıbattaýdan boıyn aýlaq ustap, namysyn saqtaı alǵan kisi senimdi ári qurmetti tulǵaǵa aınalady.
Kúlli adamzatqa úlgi etip jiberilgen Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Ǵaıbat – adamdardyń saýaptaryn joıýda lap etip, bir-aq jalmaıtyn órttiń sýmańdaǵan tilinen de jyldam», – deıdi. Sondyqtan tildi búkil jaqsy amaldardy joıatyn ǵaıbattan saqtaýǵa asa muqııat bolý kerek.
Paıǵambarymyz taǵy bir hadısinde: «Allaǵa jáne aqyret kúnine sengen adam jaqsy nárseler sóılesin, bolmasa úndemesin», – dep eskertedi[19]. Musylman kisi sóılegen sózderi men istegen isteri turǵysynan árdaıym qoǵamda úlgi tutarlyq tulǵa bolýy kerek.
Sóıleý – adamǵa berilgen óte úlken syı. Bul syıdy óz ornymen qoldaný jannatqa kirýge birden-bir sebepker bolady. Aqıyq elshi (s.ǵ.s.): «Maǵan myna eki nársede: eki erin arasy men eki shat arasyna kepildik berseńder, men senderge jannatqa baratyndaryńa kepildik etemin»[20], – deıdi. Bul ekeýi de adam nápsisinde ońaı bas kóteretin asa qıyn aǵzalardyń biri. Óıtkeni, aýyzben aıta salý adamǵa eshqandaı qıyndyq týdyrmaıdy. Adam aıtqandaryna abaılamasa, bir aýyz sózben kúpirlikke kirýi de múmkin. Ǵaıbat ta aýyzdan shyqqan bir aýyz sóz. Jasalýy ońaı, ótemi tym aýyr kúná.
Tildi paıdasyz nárselerge qoldanbaı osy dúnıede abyroı, aqyrette jemis beretin Allany eske alýda, jaqsy nárseler sóıleýge qoldansa, til jaratylý maqsatyna saı óz mindetin oryndaıdy. Sóıleý nyǵmeti adamǵa zııannan góri esepsiz paıda berýge laıyq.
Paıdasyz bos sózder adamnyń júregin qataıtyp, Alladan alystatady. Osyǵan oraı Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Allany zikir etpeı bos nárselerdi aıtyp sózdi uzartpańdar. Arasynda Allanyń aty eske alynbastan aıtylǵan kóp áńgimeler júrekti qaraıtady. Alladan eń uzaq bolǵandar – tas júrektiler»[21], – deıdi.
Bireýdiń ǵaıbatqa jol bergen áreketinen ǵaıbattalýshyǵa keler zııany bolmaıdy. Kerisinshe oǵan paıda, ózine zııan keltiredi. Óıtkeni, ǵaıbattalǵan adamnyń búkil kúnásy ǵaıbattaýshynyń moınyna ilinip, saýaptary ǵaıbattalýshyda qalady. Ǵaıbattalǵan adam syrtynan aıtylǵandardy estip turyp, tilin ǵaıbattan saqtap, sabyrlyq kórsetse ǵana saýap ala alady. Eger ózi de birden jaýap berip, ǵaıbattaı jónelse, saýaptarynan aıyrylyp qalady. Tabıǵınderdiń úlken ǵalymdarynyń biri Hasan Basrı ózin ǵaıbattaǵan kisige bir tabaq qurma jibertkizip: «saýaptaryńdy maǵan joldap, kúnálarymdy moınyńa alǵanyń úshin rahmet» dep alǵys aıtqan eken[22].
Sahabalar biriniń artynan biri sóz tasyp, eshkimge eshkimdi qarsy qoımaıtyn jáne muny eń úlken ǵıbadat dep esepteıtin. Ábý Hýraıra «Dúnıede dindes baýyryn ǵaıbattaǵan adamǵa qııamet kúninde sol baýyrynyń beınesinde et usynylyp, «dúnıede bul kisini qalaı ǵaıbattaǵan bolsań, endi osy etti je» delinedi. Ettiń ashylyǵy sonsha, túri myjyraıǵan kúıi aıǵaılap túregeledi» degen eken[23].
Islamnyń alǵashqy saf kezinde musylmandar bireýdi renjitetin sózderdi aıtý bylaı tursyn, tipti, bireýdiń kıimi men kóliginiń kemshiligin aıtýdyń ózin ǵaıbat sanaıtyn. Kúnderdiń bir kúni boıy tapal bir áıel Paıǵambarymyzǵa kelip, keıbir máselelerdi surap ketkennen keıin Aısha anamyz «boıy qandaı qysqa!» degen kezinde Paıǵambarymyz «Eı, Aısha! Ǵaıbat jasadyń» dep eskertken-di[24].
Bir kúni Aısha anamyz (r.a.) «Ýa, Allanyń elshisi! Safııadaǵy mynaý-mynaý jaǵdaılar saǵan jetedi» degende (keıbir rıýaıattarda onyń boıynyń qysqalyǵyn aıtqan delinedi), Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) «Sondaı aýyr sóz aıttyń, eger ol teńizge aralastyrylsa, teńiz sýyn da lastap jiberetin edi»[25] degen.
Jabır ıbn Abdýllah (r.a.) Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) kezinde qandaı da bir ǵaıbat jasala qalsa onyń ısi seziletindigin aıtady. Bul – sol kezdegi qoǵam tazalyǵynyń aıǵaǵy. Al qazirgi tańda biz boıymyzdy ábden bul indetke aldyryp, etimizdi úıretkenimiz sonsha – ısin sezbek túgili, onyń kúná ekenin de ajyratýdan qalyp baramyz. Mysaly, jaman ıis shyǵatyn jerden bir kisi ótip bara jatsa, ol ıisten tiksinedi. Al, sol jerde turyp jatqan adamdar bul ıiske ábden úırenip qalǵandyqtan bul ıisten jıirkenbeıdi de. Al Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ben onyń aınalasyndaǵy sahabalar ıslam nurymen nurlanǵannan keıin jamandyq ataýlydan meılinshe boılaryn aýlaq salǵan edi. Sondyqtan olardyń arasynda mundaı jaǵymsyz nárse bola qalsa birden seziletin.
Keıbireýlerimiz tamaǵymyzdan aram as ótip ketpesin dep kúmándi taǵamdardan barynsha saqtanýǵa tyrysamyz. Bul – kisiniń rýhanı ómiri úshin óte mańyzdy ekeni belgili. Alaıda, haram ekeni Quran jáne hadısterde anyq bekitilgen úkimderge mundaı sezimtaldyq kórsetpeý – tań qalarlyq is. Mysaly, kúmándi taǵamdardy aýzyna almaýda saýysqandaı saq keıbir jandar esh qınalmastan, qysylmastan ánsheıin shyrpy tutatqandaı bireýdi ǵaıbattap, jalǵan sóılep, kóre almaýshylyqqa jol beredi. Bunyń birinshisi kúmándi taǵamdy jeý bolsa, ekinshisi baýyrynyń etin ári óli denesin jeý degen sóz ǵoı. Bul shúbáli, kúmándi nárselerden saqtanbaý degen sóz emes, qaıta haram ekeni ashyq belgilengen nárselerge abaı bolý degen sóz. Óıtkeni, ǵaıbat ‒ zına sııaqty aýyr kúnálardyń biri ári jeke adamnyń jaqsy amaldaryn joıatyn, ári qoǵamdyq ómirdi ishten iritetin indet.
Eger boıymyzdaǵy sıpattardyń bári musylman sıpattary bolsa, onda Jaratqan Ie mundaı qoǵamdy basqalardan ǵylymda, tehnologııada, adam quqyqtaryna qatysty búkil salada sózsiz joǵary etedi. Tereń oılanbaý, júıeli jumys istemeý, birlikti buzatyn áreketter jasaý, bolmashy máselelerdi úlkeıtip talasyp-tartysý, ósek aıtyp jamandaý munyń bári – ıslamǵa jat sıpattar. Mundaı sıpattar ústemdik qurǵan qoǵamnyń alǵa basyp, jetistikke jetýi múmkin emes.
Alla taǵala júrekterimizdi birlestirip, kámil musylman, haziret Muhammedke laıyq úmbet bolýdy nesip etsin!
Alaý Ádilbaev
teologııa ǵylymdarynyń doktory
[1] Ábý Daýd, Ádáb, 40; Mýslım, Bırr, 70
[2] «Hýjýrat» súresi, 12-aıat.
[3] Isra, 36
[4] Ahmad Ubaıdan rıýaıat etken, Ihıa, 3/1, 319-320-b.
[5] Ǵazalı, Mýkashafatýl-qýlýb, 149-b.
[6] Mýslım, Bırr, 32
[7] Ábý Daýd, Ádáb, 40
[8] Báıhaqı, Shýabýl-ıman, 6740-42
[9] Tırmızı, Manaqyb, 38-39; Ábý Daýd, Ádáb, 33
[10] Ábýd-dýnıa jáne Ábý Daýd rıýıat etken, Ihıa, 3/1, 319-b
[11] Mýslım, Zýhd, 52
[12] Báıhaqı, Sýnán, H, 10; án-Naýaýıı, Nýzhatýl-mýttaqın sharhý Rııadýs-salıhın, Beırýt, 1991, 2/271-273
[13] Tabaranı Ibn Omardan, Ihıa, 3/1, 325
[14] Tabaranı Sahldan, Ihıa, 3/1, 326
[15] Ihıa, 3/1, 321
[16] Ábý Daýýd, Ádáb, 40
[17] Ábý Daýýd, Ádáb, 40
[18] Býharı, Ádáb, 50; Mýslım, Iman, 169
[19] Býharı, Kıtabýl-ádáb ýár-Rıqaq, 265,11; Mýslım, Kıtabýl-lýqata, 47
[20] Býharı, Rıqaq, 23; Mýslım, Kıtabýl ıman, 42
[21] Tırmızı, Kıtabýz-zýhd, 2413
