ESIMI RÝǴA AINALǴAN ANALAR

Halyq jadynda saqtalyp qalǵan Tumar, Zarına, Begim, Bopaı, Abaq, Aıǵanym, Kúnbıke, Zere tárizdi hanshalardyń eli men jerine degen súıispenshiligi men erlik isteri búgingi bolashaq urpaq jadynda.

Qazaq qoǵamynda áıeldiń orny erekshe. «Áıel bir qolymen besikti terbetse, bir qolymen álemdi terbetedi» degen támsil bar. Ulttyń bolashaǵy da qazaqtyń áıeliniń qolynda. Sondyqtan qazaq áıeli otbasy qoǵamynyń uıytqysy, tárbıeniń berik qorǵany. Halyq jadynda saqtalyp qalǵan Tumar, Zarına, Begim, Bopaı, Qarashash, Domalaq, Abaq, Aıǵanym, Kúnbıke, Zere tárizdi hanshalardyń eli men jerine degen súıispenshiligi men erlik isteri búingi bolashaq urpaq jadynda. Aryǵa barmaı-aq qazaq handyǵy tusynan bergi el bılegen Aıǵanym, qol bastaǵan Bopaı hanymdar, Kúnbıke, Aıbıke, Zere analardyń ult tarıhyndaǵy orny bólek. Joǵarydaǵy analarymyz, sondaı-aq tarıhymyzdaǵy ózge de batyr analarymyz aqyl-parasatymen, qaıtpas qaısarlyǵymen jurt bılep kósemdik kórsetti, qol bastap jaýgershilikti bastan keshti. Sodan da bolar tarıhtaǵy uly analarymyzdyń esimi bir rýly el bolyp, uranǵa aınaldy. Shejire jylnamasyn tizbektesek rýǵa aınalǵan analarymyzdyń kóp ekenin qaraımyz. Tipti kóp rý ana esimin rý atyna berýge arlanbaǵan. Kerisinshe rý-shejiresin sol analardyń qurmetine arnap, bir qaýym elge aınalǵan. Endeshe tarıhta óz ornyn alyp, bir rýǵa bas bolǵan analarymyzǵa toqtalyp ótsek.

ABAQ ANA

Orta júzdiń beldi rýy – Kereıdiń bir tarmaǵy Abaq atalady. On eki ata Abaq Kereıine Jántekeı, Jádik, Jastaban, Shubaraıǵyr, Sherýshi, Iteli, Itemgen, Molqy, Merkit, Sarbas, Qaraqas, Kónsadaq jatady. Osy on eki rý ózderiniń anasynyń atymen «Abaq kereıler» atanyp ketken. Kereıdiń «Tór Shejiresinde» kereı Etnonımin Abaq esimin áıelmen baılanystyrady. Abaq ana úısin Sarymyrzanyń qyzy. Kúıeýi qaıtys bolǵan soń Shymyr degen ulyn alyp, tórkinine ketken.Naǵashysy álgi balany kishkentaıynan ashamaıǵa mingizip, «Meniń ashamaıly Kereıim», - dep ertip júredi eken. Abaq sońǵy kúıeýinen Quttyqoja degen ul týady.Odan Maıqy(bı Maıqy emes), Maıqydan: Ermen - Izen, Jýsan týady. Abaq kereıdiń qazirgi 12 rýy osydan órbıdi.

ALTYNShASh ANA

Qypshaq Toqtar bıdiń báıbishesi Altynshashtan − Bultyń, Tory, Kóldeneń, Uzyn, Qarabalyq atty bes ul týǵan. Bul bes balanyń ósip-óngen urpaǵy bes rýly elge ulasqan. Shejireshiler osy bes atany qalyń qypshaq ishinen daralap, analarynyń atymen «Altynshash» dep te ataıdy

QYZAI ANA

Báıdibektiń áıeli Nurıladan (Domalaq ene) Jaryqshaq týǵan. Jaryqshaqtyń Kúnbúbi (Aıqyz dep te aıtylady) degen qyzy Naıman eline kelin bolyp túsip, aqyl-kórkimen jurtqa jaǵyp, tóńiregi «Báıdibektiń nemere qyzy atasy men ájesine saı eken!» dep súısinetin bolǵan. Osydan Kúnbúbi aty birte-birte umyt bolyp, kelin bop túken eli ony «Qyzaı» dep atap ketedi. Qyzaıdan órbigen rýly el de «Qyzaı» atalady (N.Qazybekov. At tergeý − ádeptilik belgisi. − «Túrkistan» gazeti. 2000, naýryz).

MURYN ANA

Orta júz Naımannyń ishindegi Qarakereıden órbigen atalardyń biri − Baıys. Shejire derekterinde Baıystyń bes balasynyń biri − Sary (Ersary). Osy Sarynyń báıbishesiniń esimi Aqbıke eken. Muryny zor kisi bolsa kerek. Osy Aqbıkeden ósip-óngen urpaqtyń «Muryn» atalyp ketýi sodan edi deıdi, el aýzyndaǵy ańyz derekteri. Kezinde osy «Muryn» atalǵan urpaqtyń ózi segiz bolys el bolǵan.

JANAT ANA

Orta júzdegi Abaq kereıdiń ishindegi on eki atanyń biri − Jádik. Shejire dereginde Jádiktiń birinshi áıelinen − Itemgen, Muńal týady. Ekinshi áıeli Janattan − Qosaı, Qydyr, Tileke, Baıqazan, Baıys, Buqaı, Toqaı, Maıma esimdi segiz ul týǵan. Osy segiz uldan órbigen urpaqty Qazaqta shesheleriniń esimimen «Segiz Janat» dep ataıdy.

ENEŃ ANA

Shejireniń sózi boıynsha Orta júz Arǵyn ishindegi Qýandyqtyń bir balasy − Qarpyq. Qarpyqtan − Mámbet, Kózeı, Tináli atty úsh ul týǵan. Kózeıden − Qaratoqa týady. Qaratoqadan − Túnqatar, Besim, Molqy, Toqtaýyl, Sary, Qulymbet týǵan. Osylardyń ishindegi Besimniń báıbishesi Báteı degen kisi eken, elge ana bolǵandaı qasıetti qalpyna oraı jurt «Eneń» dep ataıdy eken. Sondyqtanda, Besimniń báıbishesi Báteıden taraǵan urpaqty «Eneń toqalary» deıdi. Sáken Seıfýllın osy atadan.

QARQABAT ANA

Arǵyn ishindegi eń bir ósip-óngen ata − Meıramsopydan taraıdy. Shejire dereginiń basym kópshiligi Meıramsopynyń báıbishesi Nurpııadan − Qýandyq, Súıindik, ekinshi áıelinen − Begendik, Shegendik, úshinshi áıelinen − Bolatqoja (Qarakesek) týyp edi deıdi. Bulardyń árqaısysynan órbigen urpaq bir-bir irgeli rýǵa aınalǵan. Meıramsopyny Qarqabat erekshe qurmettep, qyzmet kórsetkeni sondaı — ómirinde Meıramnyń tabanynan syz ótkizbeı, etine sýyq sý tıgizbeı kútipti. Túzge otyn tere shyqsa, qý kódeni julyp ákelip otaǵasysynyń taban astyna tósep, túnde dáret alatyn qumandy baýyryna basyp jylytyp jatady eken. Qarqabattyń osyndaı yqylasyn kórgen saıyn Meıramsopy: «Oı, kósegeń kógersin! Bir týǵanyńnan bir týǵanyń asa bersin! Ósip−óngen urpaǵyńnyń uranyna shyq!» dep bata beretin kórinedi. Arýaqty atanyń sol batasy qabyl bolyp, Qarakesekter irgeli elge aınalady, kezinde 25-26 bolys el boldy, eli men jeriniń aıbary sııaqty neler jaqsy-jaısańdar shyqty, Qarqabat ananyń esimi Qarakesek rýynyń uranyna aınaldy (Derek berýshi Muqatuly Ǵalymjan (1905-1976).

ÁLEÝKE ANA

Orta júz Taraqty taıpasy on eki rýdan quralǵan. Olar: qydyr, jáshi, áli, sary, áıteı, qosanaq, qarashıe (kógedeı), kelis (áleýke), alakóz, sháýke, apaı, toqtaýyl rýlary. Shejire dereginde Kelistiń áıeli Áleýke degen kisiden ul bala bolmapty. Sodan, ózimen qadirles (Kelistiń ekinshi áıeli) balasyn etek astynan jerge túsirmeı kóterip alyp, baýyryna basqan eken. Sol balanyń ósip-óngen tuqymy Áleýke, «on eki Áleýke» dep, apasynyń esimimen atalyp ketipti.

ALTYN ANA

Shejire sózinde kishi júzdegi Altyn-Jappas dep atalatyn rý osy Altyn degen anasynyń atymen atalyp ketken. Ol óziniń tórt balasyna qosyp Jappasty da tárbıelep ósirgendikten bul eki rý kóbine qosarlanyp aıtylady. Altyn ana — Qydyrqojanyń (Baıulynyń) ekinshi áıeli bolǵan.

TÚRIKPEN ANA

Bul kisiniń shyn aty belgisiz. Shejire derekteri boıynsha Kishi júz Baıulydaǵy Adaıdyń eki balasynyń biri Qudaıke óziniń alǵashqy áıeli tórt balasymen jaýgershilikte sýǵa aǵyp ketip qaza bolǵannan keıin, Túrikmen halqynan qyz alady. Qudaıke odan eki ul kóredi: ekeýine Təzike men Qosaı dep at qoıady. Bul Ekeýi de batyr, mergen, jaýjúrek bolyp erjetedi. Er Qosaıdyń esimi Qazaq handyǵyn qurǵan Jánibek pen Kereı handardyń tusynda barlyq Deshti Qypshaq dalasyna áıgili bolǵan. Sol Túrikmen anasynan, ıaǵnı barlyǵy «segiz arys Adaıdyń» ishindegi ekeýi bolatyn Tázike men Qosaıdyń kindiginen taraǵan urpaqtardy, qazir Mańǵystaýda jarty mln-nan asyp otyrǵan barsha tuqymdaryn osy ekeýiniń analarynyń tegine oraı «Túrikpen Adaılar» dep te ataıdy.

QARAKEMPIR ANA

Shejire dereginde Kishi júz Qydyrsıyqtan − Sherkesh, odan − Qosym, Qoıys, Jaýǵashty, Shýmaq, Qylyshkesken týypty deıdi. Osylardyń Qoıysynan − Derbis týady. Derbistiń báıbishesi Zylıha degen kisi, óńi qara bolǵan soń «Qarakempir» atalyp ketken kórinedi. Búkil Derbis áýletine uıtqy bolyp, jón úıretken, jol kórsetken adam. Derbis batyrdyń báıbishesi Zylıhadan − Toqtar, Bazar, Qoshqar, ekinshi áıelinen − Túrke, Shyńbaı, úshinshi áıelinen − Sataı, Satylǵan týǵan. Derbistiń osy úsh áıelinen taraǵan urpaqtan jón surasa «sherkeshpiz, onyń ishinde qarakempirmiz» deıdi. Sóıtip, Qarakempir rý atyna shyqqan.

QARAQYZ ANA

Qypshaq Toqtar bıden bes ul − Bultyń, Tory, Kóldeneń, Uzyn, Qarabalyq týǵan. Olardan órbigen urpaq bes rýly el bolǵanda, osylardyń Qarabalyǵynan Qaraqyz dep atalatyn bir ata taraıdy. Qaraqyzdyń shyn aty Qarashash eken, óńiniń qaratorylyǵyna oraı «Qaraqyz» atalyp ketse kerek.

NURBIKE ANA

Orta júz Arǵyn, onyń ishinde Qarakesekten órbigen atalardyń biri − Shanshar. Shanshar aqylgóı, kóregen adam bolsa kerek, shejireshiler «Shanshar abyz» dep otyrady. Sol Shanshardyń úsh áıeliniń biri Nurbıkeden taraǵan urpaqty «Nurbıke-Shanshar» eli dep ataıdy. Nurbıke bolsa Esim hannyń tusynda Tashkentti bılegen Tursyn hannyń qyzy bolsa kerek. Nurbıke-shanshar elinen áıgili kúıshi-kompozıtor Qazanǵapuly Táttimbet shyqqan.

AQKÚLEK ANA

Kishi júz – Baıuly – Baıbaqty – Dat qyzy. Uzatylyp kelgende ózi minip kelgen aq úlekke baılanysty osylaı atalypty. Qasıetti adam bolǵan eken. Sherkesh-Qoıys-Shúıinish Turlan batyrdyń ájesi. Urpaqtary Aqúlek rýyn ıelengen.

 

Ázirlegen: Altynbek BEKNUR