Erkekter et jilikteýdi bile me?

Mal soıýdy umytqany azdaı, qonaqqa arnap tabaq tartýdy búge-shigesine deıin biletinder sırek. Ettiń bárin úıip-tógip daıyn týrap ákelý ádetke aınaldy. Syıly qonaqqa, úlken-kishige tartylatyn tabaqqa qandaı kádeli súıekter salyný kerektigin orta jasqa taıaǵan áıelderdiń arasynda «kúıeý balaǵa tós beredi, qalǵanyn apam biledi...» deıtinder kóp. Kúıeý jigittiń sy­baǵasyn ǵana biletinder, qazaqtyń saltyn saqtaǵan ájelerimizden keıin qo­naqqa tabaq tartýdyń jónin biletin jan tappaı qalmaı ma?..

Qasapshy - mal soıatyn maman. Maldy soıǵanda terisin búldirmeı, múshelep, jeý­ge bolmaıtyn jerlerin sylyp tastaıdy. HIH-HH ǵasyrdyń basynda qasapshylar maldy soıyp, satyp kásip etken. Mal ósir­gen árkimniń qasapshylyqtan habary bol­ǵan (Qazaq covet Entsıklopedııasy, 553-bet, 1975 j).

Et músheleý degenimiz - soıylǵan mal­dyń etin jilik-jiligimen bólshekteý. Mal­dyń tórt aıaǵyndaǵy 12 jiliktegi jambas, ortan jilik, toqpan jilik, kári jilik, jaýyryn súıekterine oraı et múshelegen­de osy jilikterdi býyn-býyny boıynsha ajyratyp jilikteıdi. Máselen, qoı etin ji­lik­tegende 13 múshege: jambas - 2, ortan jilik - 2, asyqty jilik - 2, bel omyrtqa - 1, súbe qabyrǵa - 2, (súbemen birge búırek­ten joǵary 5 qabyrǵa ketedi), qabyrǵa - 2, tós - 1, omyrtqa - 1, jaýyryn - 2, toqpan jilik - 2, kári jilik - 2, buǵana - 1, moıyn - 1 etip bóledi («Shańyraq» Entsıklopedııasy, 194-bet).

Bas tabaq, orta tabaq, kishi tabaq tartyp qonaǵyn qudaıyndaı syı­laıtyn qazaq as usynǵanda kóregendik ta­nytqan. Qazaqstannyń ár aımaǵyna tán erekshelikteri bolǵanymen, qonaqtyń jasyna, týystyq jaqyndyǵyna qaraı ta­baqtardyń kóptegen túri bar:
Syı tabaqqa - bas, jambas, qazy-qarta, jal-jaıa, quıryq, súbe.
Quda tabaqqa - bas, jambas, qazy-qarta, jal-jaıa, quıryq, baýyr.
Qudaǵı tabaqqa - jaq, qazy-qarta, qaryn, toq ishek, asyqty jilik, súbe.
Jeńge tabaqqa - asyqty jilik, súbe, qabyrǵa, moıyn omyrtqa, quıryq, ókpe, ultabar.
Betashar tabaqqa - súbe, tós eti, qaryn, ashy ishek, quıymshaq, moıyn omyrtqa.
Kúıeý tabaqqa - tós, asyqty jilik, qa­byrǵa, omyrtqa eti, qazy-qarta.
Qyz tabaqqa - toqpan jilik, bel omyrt­qa, quıryq, qabyrǵa.
Qurdas tabaqqa - toqpan jilik, omyrtqa, súbe, qabyrǵa, qazy, quıryq.
Bala tabaq - bel omyrtqa, qabyrǵa, búı­rek, baqaı, asyqty jilik. («Qazaq hal­qy­nyń salt-dástúrleri», 2007 j)

Qoıdyń basyn dastarqanǵa mańdaıy­nan tumsyǵyna qaraı keńsiriktiń ústinen tilip ákeledi. Basty ustaǵan qonaq otyrǵandarǵa shetinen basty kesip, barlyǵyna bólip beredi. Qulaqtyń birin sol shańyraqtyń kishi balasyna, birin nemereli kisige usyn­ǵan. Quıqadan aýyz tıgen soń, oń kózin «hal­qyńa, týys-týǵanyńa oń kózińmen qara» dep el basqarǵan adamǵa, tóbe quı­qany «eldiń tóbe bıi bol» degen tilekpen eldiń qoshemetine bólengen azamatqa us­tatqan. Jaqtyń etin «jaǵyń túskenshe ja­mandyq kórme» dep yrymdap usynǵan. Qysqasy, barlyǵy bas ustaǵan adamnyń sheshendigine, jón-joralǵyny durys bile­tindigi baılanysty bolǵan.

Búginde aýylda «Qoı asyǵy demeńder, Qolǵa jaqsa saqa ǵoı» dep qalta-qalta asyq jınaıtyn bala ilýde bireý. «Asyq oınaǵan azar» dep oıynǵa berilgen nemeresine táıt deıtin ájeler kıiz basqanda asyqty túrli-tústi etip boıap beretin. Qazir kıiz basý da «sánnen» qalǵan. Kıiz sekildi qolóner buıymdaryn daıyndaý da joıylyp bara jatyr. Qazir terini tıynǵa ótkizip, júndi qobyratyp qoqysqa tastaıdy. Esesine, qy­taıdyń qymbat tonymen, túriktiń toqy­ma­syna tańǵalyp, shıkizatty arzanǵa ót­kizip, kıimdi, tósenishti qymbatqa satyp alyp júrgenimiz jasyryn emes.

Qazaq soǵym soıýda jattyń qolyna jaý­tańdaıtyndaı ne kún týdy? Qazir qazaqtyń mal baýyzdap, et jilikteı al­maýynyń se­bebi nede? Osy máselege oraı qazaqtyń tamaqtaný dástúrin, yrym-tyıymdaryn zerttep júrgen baspager, jazýshy Kádirbek Segizbaıulynyń pikirin bilgen edik.

Ras, qazaqtyń óz malyn ózi soıa almaıtyn deńgeıge jetkenine júregim aýyrady. Mal baýyzdaýdy umytyp qalǵan. Aýylda so­ǵymnyń jónin biletinderdiń kózi ketti. At arytyp, kórshi aýyldan qasapshy ákele­tinderdi kórip júrmin. «Qarash-qarash oqıǵasynda» Rysqul en dalada júrip, bir ózi bir jylqyny jyǵyp, soıyp alatyn yspa bolǵan. Mal baýyzdaı almaý qazaq degen atymyzǵa uıat. Qazirgiler dúkendegi daıyn etke júgiredi. Muzdatqyshta saq­talǵan ette dám bolmaıdy. Sebebi maldy qasaphanalarda shoshytyp soıady. Semeı­diń, Almatynyń et kombınattarynda bol­ǵanymda sıyrdy tabynymen, jylqyny úıirimen ákelip qamap, dári berip maldyń janyn qınap, ishindegi qan-jynyn túsirip tastap, soıatynyn kórgenmin. Shoshynǵan maldyń etiniń bezderi kóbeıip, dámi ketedi. Soǵymǵa jylqy soısa qazysyn «barmaq», «eki eli», «tórt eli», «bes eli», «shynashaq», tym aryǵyn «pyshaq syrty qyrtysy bar» degenge bireý uqsa, biri mán berip jatpaıdy. Soǵymdy saqtaý, qazy aınaldyrýdy kóne­kóz ájelerimizden úırenip qalýymyz qa­jet-aq.

Ásirese, qalanyń qazaqtary qurban aıt­tyń kezinde malyn mashınasyna tıep alyp, kezekke turyp qasapshylarǵa soıdyryp alyp keledi. Bir qoıdy soıdyrý - 5000 teń­ge, ary qaraı bólshektep berse, qyz­metiniń quny da qymbattaıdy. Kelesi bir 5000 teńgeden aıyrylyp qalmaý úshin janushyryp, qoıdy 10-15 mınýtta soıyp, dorbaǵa salyp beredi. Máselen, atyp alǵan ańdy da adal baýyz­­daý kerek. Ańshylyq, saıatshylyq ózi al­dyna bólek áńgime. Biraq qazir saıat qurýda daraqylyq basym. Mashınasy men myl­tyǵyna maqtaný úshin shyqqandar mergen­dikti meńgermegen. Qazaqta «Ys­qyryp atqan kıiktiń jazyǵy joq» deıdi. Ondaǵy aıtpaǵy qoradaǵy mal bolsyn, daladaǵy ań bolsyn qashýǵa múmkindik bergen. Qazirgi ańshylardyń ishinde «oq tıse boldy, qan shyqty» dep esepteıtinder bar. Baýyzdal­maǵan mal aram bolyp sanalady. Maldyń qany aýrý taratýǵa birden-bir sebepshi ekenin ǵylym dáleldep otyr. Búginde eldiń «halal» dep jańalyq ashqandaı jarysa aıtyp júrgeni qazaqtyń «maldy adaldap soıý», «adal as» degen sózi.

Bul kúnde júrek, baýyr, búıregin alyp, ishek-qaryndy aqtaryp, qoqysqa tastaıdy. Dárýmenniń deni ishek-qarynda. Ony taza­laýdy, odan túrli taǵam túrlerin daıyndaýdy umytqanymyz ókinishti.
Dastarqanǵa maldyń basyn qubylaǵa qaratyp, mańdaıyn aıqyshtap keskilep aparady. Qazir meni qynjyltatyny etti týrap, jilikterdi kóldeneń úıip-tógip ústine qoıyp ákele salatyn bolyp júr. Bul dástúrdi syılamaý. «Pyshaǵy bar súıgenin jeıdi, pyshaǵy joq tıgenin» jeıdi degendeı etti ebi bar adam týraıdy. Qamyrǵa tuzdyq quıyp, etti bútindeı bólek salyp ákelý de qonaqqa degen qurmetsizdik. Qonaqtar et týrap otyrmasyn dep, týrap ákelý tabaq tartýǵa jatpaıdy.

Halqymyzda «Ash bolsań da asyqtyń etin asama, toq bolsań da tobyqtyń etin tastama» deıdi. Jastar et mújýdi bilmeıdi. Túrtip, shuqyp jeıdi. Bireý qolmen ustaǵan soń «adamnyń qoly deıdi» degen bil­gish­symaq tazalyqshylar etti aparyp qoqys jáshikke tastaıdy. Obal-saýapty biletin qazaq eshqashan súıekti etimen tastamaǵan. Rásýa etpeı asyqty jilikti mújigende ta­zalap, jyltyratyp arshyp, asyǵyn balasy bar úıge bergen. Bala kútip júrgen kelin­shekke «uldy bolsyn, dúnıege keler aza­matty osy asyq kútip jatsyn» dep nıet etken. Súıekti jas jigitterge kelinshegiń sulý bolady dep tazalap mújitken.
Bata jasalmaı turyp bas tabaqty ala shabatyndar bar. Et jelinip, sorpa ishilip bolǵan soń as qaıyrady. Tabaqty sodan soń alyp ketý kerek. Asta-tók qudaıy tamaq berip, som-som etti qoqysqa tastaı salyp, maldyń kıesin qaperge almaıtyndardan qorqamyn.

Qazaqtyń mal soıý, tabaq tartýy úlken ǵylym. Osyny joǵary oqý oryndary, as­pazdar daıyndaıtyn kolledjderde bir pándi salt-dástúrge arnasa, artyq bolmas edi dep oılaımyn. Sonda ǵana jastary­myzdyń dástúrdi úırenip, óz malyn ózi soıyp alatyn bolady.

P.S. Órkenıettiń bári Batysta dep óz dástúrimizdi, mádenıetimizdi mensinbeı júrgende ulttyq taǵam, ulttyq oıyndarymyzdy sheteldikter «bizdiki» dep ıelenip ketti. Nemister qymyzdy, qyrǵyzdar kókpardy, taǵy biri qolónerimizdi ózderiniń ulttyq brendine aınaldyryp úlgerdi. Endi kelip aptalap qazaqtyń tól óneri týraly «paıdasy mynadaı, quramy osyndaı, osylaı daıyndalady...» dep semınar ótkizip, qazaqqa lektsııa oqıtyndy shyǵardy. «Qolda barda altynnyń qadirin bilmesek», erteń ulttyq qundylyqtarymyz­dy qoldy qylyp, ózgege jaýtańdap ókinip júrmeıik.

Maıra JANYSBAI