ERKEK ÚIDIŃ IESI, ÁIEL... ÁIEL BÚTINNIŃ JARTYSY

Qazaqtyń dúnıetanymyn onyń turmys-tirshiligimen aıshyqtaýǵa bolady. Onyń ishinde áıel men erdiń mártebesi de turmys-salttaǵy dástúrli túsiniktermen baǵamdalady. Máselen, Atam Qazaq: «Erkek úıdiń ıesi, áıel úıdiń shegesi» dep, áıel men erkektiń erik-mindetterin dálme-dál kórsetedi. Iaǵnı, kóshpeli halyqtyń patrıarhaldy túsiniginde erkek shańyraq ıesi sanalsa, áıel sol otaýdyń otyn jaǵyp, oshaǵyn qaınatyp, úıdiń berekesin kirgizetin jan. Bul týraly kóne túrkiniń dúnıetanymyn tereńirek zerttep júrgen D.Kenjetaı bylaı dep tujyrymdaıdy: «Álemdi keńistikter men baǵyttarǵa bólý arqyly mádenılendirý qubylysyn kıiz úıdiń erkektik jáne áıeldik tarapqa bólinýinen de kórýge bolady. Biraq kıiz úıdegi eń mańyzdy qazyq - áıel bolyp tabylady. Óıtkeni bul keńistik (ǵarysh) - áıeldiki. Onyń ishinde jasaý, dúnıe de áıeldiń ózine tán. Erektiń álemi úıdiń bosaǵasynanı shyqqqannan keıin bastalady. Úı - áıeldiki, túz erkektiki. Kıiz úıde ár nárseniń, ár zattyń óz orny bolǵany sııaqty árbir otbasy músheleriniń de januıada óz orny bar. Bul tártip, júıe buzylmaýy tıis. Iaǵnı, áıelge tán zattar óz tarapynda bolyp, erkek jaǵyna aýysyp ketpeýi kerek» (D.Kenjetaı. Qoja Ahmet Iasaýı dúnıetanymy. Túrkistan 2004).

Qazaq «eki jarty, bir bútin» dep áıel men erkektiń teńdigin pash etken.

Jaratylys zańdylyǵynda áıel sulýlyq pen náziktiktiń úlgisi sanalsa, erkektiń peshenesine qaırat-kúsh pen jigerdi sarqa jumsaý jazylǵan.

Erkek áıeldegi jińishke, názik sezimnen quralaqan bolsa, áıel qansha tyrysqanymen erkektegi qaırat-kúshpen ıyq tirestire almaıdy. Demek, birinde joq sezim ekinshisinde bar, birinde bar qabilet ekinshisinde joq.

Áıel óziniń jaratylysyna tán náziktikti qajet etetin úı sharýasymen, bala tárbıesimen shuǵyldansa, erkek te óziniń jaratylysyna saı qaırat-kúshti qajet etetin túzdiń jumysyn atqarady.

Iaǵnı, áıel men erkektiń bir-birinsiz tórt aıaǵyn teń basyp ómir súrýi múmkin emes.

Sondyqtan da qazaqtyń dúnıetanymynda erkek pen áıel teń sanalady.

Qazaqtyń er-jigitteri názik jandylardyń ishinde Qudaı qosqan qosaǵyn ǵana ózimen teń kórgen.

Al, ájeniń ulaǵatyn uıyp tyńdap, onyń ónegesin udaıy ulyqtaı bilgen. Áýlet keıýanasyn pir tutyp, ony patshasyndaı syılaǵan.

Analardy «peıish ananyń aıaǵynyń astynda» dep ardaqtaǵan. Ápke-qaryndastaryn eki betimniń ary dep aıalap, olardyń ótinishin eki etpegen.

Qyzyn az kúngi qonaǵym dep, shuǵanyń qıyǵy, altynnyń synyǵy dep, bórkine úki taǵyp, erkeletip ósirgen.

Saıyp kelgende aıtpaǵymyz, áıel zatyn jelep-jebeıtin qasterli rýhqa balap, onyń názik bolmysyn kosmogonııalyq jaratylyspen baılanystyryp, tipti jer-sý ataýlaryn da áıel zatymen ataǵan jahandaǵy biregeı ultpyz.

Iaǵnı, álem áıel zatyn syılaýda bizden úlgi alsyn demekshimiz...

Muhan ISAHAN