Erdiń áıelden basymdylyǵy týraly
Islam dini áıel zatyna qarjylyq, Ekonomıkalyq isterde buryn-sońdy bolmaǵan huqyqtar berdi. Bir jaǵynan áıelge Ekonomıkalyq derbestik syılasa, ekinshi jaǵynan er adamnyń áıeldiń mal-múlki men sharýasyna qol suǵýyna tyıym saldy. Ejelgi álem jurtynda jáne jıyrmasynshy ǵasyrdyń bas kezine deıin Evropanyń ózinde de áıeldiń mal-múlki, isi tek erdiń ǵana qolynda bolatyn. Aqıqatynda Islam dini zańnamalyq negizderin bekitkende áıeldiń múddesin erge qarsy qoıýdy nemese kerisinshe, erdiń múddesin áıelge qarsy qoıýdy kózdegen joq. Sondaı-aq bir taraptyń múddesin joǵary kóterý úshin ekinshi taraptyń aqysyn kemitken de joq. Eń bastysy, erdiń de, áıeldiń de baqytyn hám olardan órbıtin urpaqtyń múddesin alǵa qoıady.
Sol uly maqsattyń oryndalýy jolynda er men áıeldegi jaratylystyq ajyramas qasıetter men Jaratýshynyń Ózi belgilegen tabıǵı zańdylyqtardy eskermeý múmkin emes. Sondaı-aq, er men áıeldi de jaratqan Alla Taǵala ekendigin hám ekeýiniń de Rabbysy ekendigin esten shyǵarýǵa bolmaıdy. Uly baqytqa jetý úshin birin ekinshisine qarsy qoıyp, bireýine qııanat jasaý da múmkin emes dúnıe. Islam zańnamasy sharıǵattyń túpki Iesi Alla ondaı qııanat pen olqylyqtardan, ádiletsizdikten ada.
Islam dinine jaǵylǵan osy bir jalany eki jaqtan alyp qarastyrýǵa bolady.
Birinshiden: Januıa aldyndaǵy qarjylyq jaýapkershilik.
Alla Taǵala túsirgen sharıǵat negizderine kóz júgirtip, osy másele týraly zerttegen jan munda áıel balasynyń áıeldik náziktiginiń, ar-abyroıynyń basy bútin saqtalýyna tolyqtaı kepildik beretindigin tabar edi. Rasynda da bul zańnamalar áıeldiń jaratylystyq, tabıǵı qajettilikterin túgeldeı qamtyǵan. Munda eń bastysy, áıel tulymshaǵy jelbiregen qyz kezinen bastap, jasamys ájege aınalǵanǵa deıin sol áıel qalpynda qalady. Alla Taǵala bylaı deıdi:
﴿أَوَمَن يُنَشَّأُ فِي الْحِلْيَةِ وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ﴾
«Álde jastaıynan áshekeıdiń ortasynda ósip, daý-damaıda anyq sóz aıta almaıtyn (áıel) me?» (Zýhrýf, 18).
Áıel balasynyń bolmysyndaǵy ózine tán ádemiligi, áreketshil-sergektigi jáne kirpııazdyǵy kóp jaılylyqty, az qıyndyqtardy hám júıke tynyshtyǵyn talap etedi. Iaǵnı, áıeldiń týmystyq qasıeti onyń jaǵdaıynyń árdaıym birqalypty, alańsyz bolýyn qajetsinedi. Al eger áıel er adam sııaqty rızyq tabý úshin úlken qaırat-kúshti kerek etetin aýyr da qajyrly eńbekke barýǵa májbúr bolyp, túzdegi tynymsyz tirlikke bel sheship kirisip ketse ne bolar edi? Ondaı jaǵdaıda áıeldiń týmystyq qasıetterine syzat túsip, betine ádette erlerde ǵana bolatyn aýyr jumystyń belgisi túser edi.
Rasynda áıeldiń janynyń jaı tabýy, aman-esendikte, sergektikte bolýy onyń minez-qulqynyń qalypty bolýynyń, januıanyń baqytty bolýynyń hám onyń aınalasyndaǵy ortanyń jarqyn bolýynyń birden-bir kepili. Bálkim, er adamnyń uzaq ýaqyt boıy aýyr ispen aınalysyp, keıin odan túsken paıdany qalasa da, qalamasa da januıasyna, úı ishindegi qajettilikterge jumsaýy úshin áıeline usynýynyń basty syry osy bir máselede jatqan bolar.
Er adam sana túkpirindegi jaratylystyq sezimi arqyly tynyshtyǵy men jan rahatynyń arqaýyna aınalýy úshin áıeline jaqsy qaraýdyń qajettiligin túısinedi. Alla Taǵala bylaı deıdi:
﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا﴾
«Ol senderdi bir jannan jaratyp, onyń (erdiń) tynyshtyq tabýy úshin onyń ózinen jubaıyn jasady...» (Aǵraf, 189).
Er adam jubaıyna qanshalyqty tynyshtyq jaǵdaıyn, jaıbaraqat tirshilik sebepterin jasaǵan saıyn ózine de baqyttylyǵyn jasaıtyndyǵyn aıqyn túsinedi. Sondaı-aq kúndelikti tirshilik tájirıbesinde jubaılardyń biri ekinshisiniń jan rahatyn jasaýy úshin azyraq aýyrlyq tartyp, azyraq sharshaýy kerektigin uǵynady. Osyǵan oraı tabıǵı ereksheligi men dene bitimine baılanysty tirshiliktegi nápaqa tabý kúresinde basty aýyrtpalyqty kóterýge er adamnyń laıyqty bolyp shyqty. Al áıelge tynyshtyqtyń, rahattyń, mahabbat pen meıirimniń kózi bolý, dúnıeniń qıyndyqtaryn jeńildetip, taýqymet tabyn ketiretin, qyspaǵyn qyzyqqa, tynyshtyqqa aınaldyra biletin aılaq bola bilý laıyqty boldy.
Osy azdaǵan oıtalqynyń ózinen Islam dininiń nelikten áıelge januıanyń ishki amandyǵyn júktegendiginiń jáne januıanyń, jeke óziniń mal-múlikke degen menshik huqyǵyn, eshkimge kiriptarlyqta qalmaıtyndaı Ekonomıkalyq derbestigin saqtaı otyryp mal-múlik, nápaqany izdep sharshaýdan bosatqandyǵynyń syryn túsine alamyz.
Islam dininiń áıelge Ekonomıkalyq bostandyǵyn syılaǵandaǵy túpkilikti maqsaty ıláhı ádildik úkimi negizinde onyń adamdyq huqyǵyn saqtaý bolatyn. Kapıtalıstik qoǵamdaǵydaı áıeldiń arzan jumys kúshin paıdalanyp, óndiris oshaqtarynda az shyǵyn shyǵarý emes-ti.
Osy másele jaıynda Sheıh Ǵazalı bylaısha oı tolǵaıdy: «Islam tarıhynan Muhammed paıǵambardyń (Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) qyzy Fatımanyń (Oǵan Alla razy bolsyn) qoly dombyqqansha dıirmen tartyp, ıyǵy jaýyr bolǵansha torsyqpen sý tasyǵany týraly oqyǵanda osynaý asyl tekti hanymnyń er adamǵa qyzmet etýshi jaı jubaı ǵana emes, januıanyń shańyraǵyn shaıqaltpaı, ony ıman men súıispenshiliktiń otaýy ete bilgen naǵyz múmin áıel bolǵandyǵyn aıqyn sezinemin. Ol óziniń jary men balasyna ózin de, qolyndaǵy baryn da pıda ete alady. Munda jaryna jýan daýyspen buıryq berip turǵan qatygez kúıeý de, onyń ámirin eki etpeı zyr júgirip júrgen beıshara kúń ispettes áıeldiń de kórinisi joq. Kerisinshe, ekeýi de tirshiliktiń ashysyn da, tushysyn da birdeı tartqan ómirlik jubaılar bola bildi. Sonyń arqasynda din talabyn oryndaýda da, jeke ómirlerinde de baqytqa jetti. Zúbeıir ıbn Aýýamnyń (Oǵan Alla razy bolsyn) jary Ásma bınt Ábýbákirdiń(Oǵan Alla razy bolsyn) sózderin de osy maǵynada túsinemin. Ol(Oǵan Alla razy bolsyn)bylaı degen-di: «Men Zúbeıirge úı ishindegi barlyq isterde qyzmet ettim. Sondaı-aq, onyń minis atyn baǵyp, jem-sýyn beretinmin. Atyna shóp oryp, qudyqtan shelekpen sý tartyp ákep beretinmin. Ol sýdy ıyǵymdaǵy qumyramen úsh farsah (shamamen 1,5-2 km) jerden tasıtynmyn».
Sharıǵat ǵalymdarynyń pikiri boıynsha áıel eriniń barlyq qyzmetin atqara berýge mindetti emes. Solaı bolǵanymen kóp jaǵdaıda tikken otaýdyń shańyraǵynyń bıik, keregesiniń berik bolýy úshin jubaılardyń ekeýi de qıyndyqty birge kóterisip, árdaıym bir-birine tireý bolady. Naǵyz múminderdiń januıasynyń sıpaty sondaı.
Er kisi óz otbasynyń kóshbasshysy. Bul kóshbasshylyqtyń abyroıly sıpatymen birge asa zor jaýapkershilik sıpaty da bar. Qazirgi musylman úmbetiniń basty problemasy jubaılardyń ózara jaýapkershilikterin jetkilikti túrde túsinbeýinde, olardyń aralaryndaǵy qatynasty tek tósek qatynasymen ǵana shekteýinde jatyr. Sondaı-aq, Islam úmbetiniń álemge joldaýyn áıelder emes, erler jetkizetindigin esten shyǵarmaý kerek. Keıbireýler úılenýdi tek neke kelisimi dep qana túsinedi».
Ekinshiden: basshylyq.
Bul basshylyqtyń negizi myna aıatta jatyr.
﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾
«Erler áıelderdi basqarýshy. Allanyń olardyń birin ekinshisinen artyq qylǵany arqyly...» (Nısa, 34).
Islam dininde januıanyń, áıel men bala-shaǵanyń nápaqasyn tabý er adamǵa júktelingen. Mundaǵy basshylyq áıelge, januıaǵa mal-múlik sııaqty menshik, ıelik retinde qaraý emes, olardy durys basqaryp, tıisinshe qamqorlyq jasaý túrinde bolady. Er kisiniń bul jaýapkershilikke ıe bolýyna atalǵan aıattyń kelesi sóılemi dálel bolady.
﴿وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ﴾
«...Jáne olardyń jumsaǵan mal-múlikteri arqyly...» (Nısa, 34).
Álemdik qatynastardy retteıtin halyqaralyq zańnyń ózinde «Kim qarajat jumsasa, bılik sonyki» degen qaǵıda bar. Olaı bolsa, Islam dini Alla Taǵalanyń erlerge bergen basshylyq jaýapkershiligi rasynda januıa isin meńgerip, otbasyǵa laıyqty qamqorlyq jasaý dep túsindirgende áıeldiń huqyǵyn buzǵan bop eseptele me?!
Shyndyǵynda Alla Taǵala januıany bilek kúshine negizdelgen qatygezdiktiń basqaratyndyǵyn teriske shyǵaryp, qazirgi kúnge deıin adamdar oılap tapqan alýan túrli zańdarda aıtylmaǵan teńdikti naqtylap aıtty.
﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ﴾
«Múmin erler men múmin áıelder bir-birlerine kómekshi, ókil» (Táýbe, 71).
Iláhı baıan erdiń áıelge degen ókildigin osyndaı aıdan anyq aıatpen shektegen bolsa, aldyńǵy aıatta aıtylǵan er adamnyń áıelge jasaıtyn basshylyǵyn basqasha qalaı túsinýge bolady? Demek, erdiń áıelge, januıasyna jasaıtyn basshylyǵy sheksiz ústemdik, qojalyq etý emes, otbasy isterin durys júrgizý, qamqorlyq jasaý dep qana túsiný kerek. Bul basshylyq shash al dese bas alatyn bıliktiń belgisi emes, ortaq jaýapkershilikti teń dárejede kóteretin teńdiktiń kórinisi. Alla Taǵalanyń Óz jaratylysyndaǵy danalyq-hıkmeti januıadaǵy erdiń de, áıeldiń de teń dárejede baqytty tirshilik keshýin qalaıdy. Áıeldiń er adamnyń qamqorlyǵynda bolýyn, erdiń áıelge masyl bolmaýyn qalaıdy. Dúnıedegi kúlli jaratylys, aıqyn aqıqat osy úkimniń durys ekendigin dáleldeıdi».
Úshinshiden: qarym-qatynastardyń teńdigi.
Keı jaǵdaılarda er adam óziniń qıyndyqpen nápaqa taýyp, onyń bárin januıa úshin jumsap jatqandyǵyn aıtýy yqtımal. Osy bir jaǵdaı onyń boıyn maqtanysh sezimi kernep, eńsesin asqaq ustaýyna sebep bolýy da múmkin. Sosyn osy bir sezim zoraıyp, óziniń qol astyndaǵy januıasy úshin qatal myrza bolýy tıis ekendigin esine salýy da kádik. Januıanyń jaýapkeri, kóshbasshysy ózi emes pe? Otbasyndaǵy barlyq jannyń da, maldyń da jalǵyz qojaıyny bir ózi emes pe? Qarjylandyrýshy da, qamqor bolýshy da ózi emes pe? Óıtkeni oǵan osy mártebeni Alla Taǵalanyń Ózi: «Erler áıelderdi basqarýshy. Allanyń olardyń birin ekinshisinen artyq qylǵany arqyly...», – degen sózi arqyly bermep pe edi?
Alaıda Quran Kárim – Allanyń sózi óte keremet hám ádil. Onda er adamnyń boıynda osyndaı eserleý sezimniń bolýy múmkin ekendigi aldyn ala aıqyndalyp, máselesiniń basy ashylǵan. Ardaqty aıat er adamnyń jaýapkershiligi men januıanyń kóshbasshysy ekendigin naqtylaýmen birge oǵan qarymta retinde otbasyndaǵy áıeldiń róli men mártebesin nazardan tys qaldyrmaıdy. Áıeldiń de er sekildi januıa aldyndaǵy jaýapkershilikteri tolyp jatyr. Eger názik jynys ókili sol jaýapkershilikterdi laıyqty atqarmasa, januıa da ydyraıdy, jalpy qoǵam da búlinip, erlerdiń ózi masqara halge dýshar bolady.
Otbasynyń jetekshisi er adam januıa aldyndaǵy óziniń jaýapkershiligin, tapqan nápaqasyn, jumsaǵan qarajatyn hám jıǵan malyn, jalpy aıtqanda, materıaldyq jaǵdaı jasaǵanyn aıtyp mindetsiner bolsa, áıelge, kerisinshe, óziniń boıyndaǵy Alla bergen maǵynaýı qundylyqtary men erekshelikterin, erler úshin asa qymbat sanalatyn abyroıynyń asqaqtyǵyn alǵa tartýyna ábden bolady.
Osy tusta atalmysh aıatta, ıláhı baıanda erdiń mártebesine qarymta retinde múmin áıelderdiń bıik sıpattary bylaısha keltirilgen.
﴿فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللّهُ﴾
«...Imandy izgi áıelder erlerine moıynsunyp, olar joqta Allanyń qamqorynyń arqasynda saqtalýy mindettelingen nárselerdi saqtaıdy...» (Nısa, 34).
Budan artyq qandaı mártebe kerek? Erlerdiń januıada jetekshi bolýymen qatar áıelderdiń óz mindetteri, ózindik erekshelikteri bar eken. Jáne munyń bári bir aıat jelisinde nazardan tys qaldyrylmaı, oralymdy túrde baıan etilgen. Ardaqty aıattyń maǵynasy januıanyń jaımashýaq tirshilik keshýi tek erdiń qatal basqarýymen bolmaıtyndyǵyn dáleldep tur. Osydan keıin Islam dininde erge ǵana basymdylyq berilip, áıelderdiń huqyǵy qorǵalmaǵan degen daqpyrtta ne mán qalady?
Sondaı-aq, biz Islam dininiń januıa men jańa urpaqtyń huqyqtarynyń tolyqtaı qorǵalýyn kepildigine alyp, qyraǵy qamqorlyq nazarynda ustaıtyndyǵyn esten shyǵarmaýymyz kerek. Asyl dinimiz osy máseleni qoǵamdaǵy óte mańyzdy, úmbettiń bolashaǵymen tikeleı baılanysty másele dep eseptep asa saqtyqpen qaraǵan.
Áıel óziniń jubaılyq hám analyq sıpaty arqyly jańa urpaqpen kóp birge bolady. Sondyqtan da ol óskeleń órkenniń balalyq shaǵyndaǵy aqyl-oıynyń, ar-ojdanynyń jáne taǵy da basqa qundylyqtardyń alǵysharttarynyń qalyptasýyna birden-bir áser etýshi tulǵa. Balanyń tárbıesin zertteýshi kez kelgen maman osy bir kezeńniń balanyń bolashaq ómirine kóp áser etetindigin joqqa shyǵarmaıdy. Osy bir uly jaýapkershilikke baılanysty áıelge kóp aýyrtpalyq salynbaýy, januıada kóbirek otyrýy mindetti is boldy. Qazirgi jáne keleshek múddelerdi birdeı qamtyǵan keleli kózqarasynyń arqasynda Islam dini januıa shańyraǵynyń shaıqalmaýyna kesimdi kepildik berdi. Sonyń arqasynda munda Batys qoǵamyndaǵydaı otbasy shańyraǵynyń ortasyna túsip kúıreıýi, óskeleń urpaqtyń azýy sııaqty qasiretti qubylystar óte az kezdesedi.
Atalǵan sebepterge baılanysty Islam dini áıeldi syrtta jumys istep, januıanyń nápaqasyn izdeý mindetinen bosatty. Alaıda tirshiligin jaqsarta túsý nıetimen jumys istegisi kelgen jaǵdaıda oǵan esh tosqaýyl jasamady. Musylman áıeliniń jumysy názik jynystyǵa laıyqty hám onyń dinine, tirshiligine, januıasyna keri áserli bolmaýy shart.
Osydan keıin Alla Taǵalanyń «Erler áıelderdi basqarýshy...» degen aıatynyń maǵynasynyń mindetti paryzdan góri shynaıy jaıt týraly habarǵa saı keletindigin baıqaımyz. Sondaı-aq Islam dininiń kemel kózqarasy men ýahı mátinderiniń negizinde múmin erler men múmin áıelderdiń bir-birilerimen dostyǵy, yntymaqtastyǵy izgilik jasaý, namaz oqý, jaqsylyqqa buıyryp, jamandyqtan tyıý sııaqty shalqar sheńberdi qamtıtyndyǵyn kóremiz. Osy sheńberdiń keregesi berik, qazyǵy myqty bolǵan jaǵdaıda otbasyndaǵy múmin er men múmin áıeldiń arasy da nyǵaıady, januıadaǵy er men áıeldiń huqyqtary tolyq qorǵalady, olardyń arasyndaǵy jaýapkershilik pen mindetter jynystyq tabıǵattaryna, kúsh-qudiretterine, qabiletterine saı úılesimdi túrde taratylady. Mine, osynyń ózi Islam dininiń baǵyt-baǵdarynyń biregeıligine, tanymynyń tuǵyrlyǵyna aıqyn dálel.
