DIN AQYLǴA QAIShY MA?

«Din – aqylǵa qaıshy qubylys» dep sanaıtyn ateısterdi aıtpaǵanda, biraz baýyrlarymyz: «Dindi, sharıǵat talaptaryn aqylǵa salýǵa bolmaıdy», – deıdi. Osyndaı pikirler qoǵamda «Din men aqyl – bir-birine qaıshy dúnıe», «Din ustaný bilim-ǵylymnan alystatady» degen jalǵan túsinikke jeteleıdi. Shynymen solaı ma?

Áýeli asyl dinimizdiń altyn qazyǵy –  qasıetti Quranǵa nazar aýdarsaq, mynadaı aıattar bar:  «Olar Quranǵa oı júgirtpeı me? Álde olardyń júrekteri qulyptaýly ma?» («Muhammed» súresi, 24-aıat);  «Oılaǵan qaýymǵa (Allanyń bar jáne Bir ekendigine) belgiler bar» («ál-Ǵımran» súresi, 190-aıat);  «Olar oılanbaı ma?» («Iasın» súresi, 68-aıat); «Buny tek aqyl ıeleri ǵana túsine alady» («Baqara» súresi, 269-aıat); «Eı, aqyl ıeleri, Menen ǵana qorqyńdar» («Baqara» súresi, 197-aıat). Jalpy, ǵalymdardyń aıtýynsha, Quranda 256 jerde «Oılanbaısyńdar ma? Aqylǵa salmaısyńdar ma?» delingen, sonymen qatar 700-deı jerde bilim men ǵylym týraly aıtylǵan.

Uly Jaratýshynyń ulyq Sózine amal etýdiń ónegesin kórsetken, «Tiri Quran» atalǵan súıikti paıǵambarymyz Muhammed (Ol kisige Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn!): «Árkimniń dini – onyń túsinigi. Aqyly joqtyń – dini de joq!» – deıdi (Ál-Ǵálláma Qadı-han ál-hındı, Kanzýl ǵummEl fı súnánıl aqýal ýEl afǵal, 7033-hadıs).

Al Qazaqqa shamshyraq bolǵan Abaı hakim: «Aqyl senbeı senbeńiz, bir iske kez kelseńiz», «Saıaz júzer saıqaldar ǵapyl qalar, Haqıqat ta, din daǵy – tereńinde», – dese, Shákárim atamyz: «Din tazasyn dinnen izde, din shataǵyn synǵa sal; Anyq aına – ózińizde, aıda aqyldy qattyraq!» – depti.  Bul aıtylǵandardy paıǵambarlyq berilgen kezdegi eń alǵashqy túsken: «Oqy!» (Ǵalaq» súresi, 1-aıat) degen aıat – basty Úkim bultalaqsyz bekitedi.

Endi Aqyl jaıly qıssaǵa qulaq túrelik: «Adam balasyna jan salynǵannan keıin Jábireıil perishte Adam atamyzǵa ákelip:

– Ýa, Adam! Alla Taǵala saǵan sálem aıtty. Myna úsh syılyqtyń birin tańdaýyńdy buıyrdy, – dep, Aqyl, Uıat jáne Iman úsheýin usynypty.

Adam ata:

– Bul úsh syılyqtyń arasynan Aqyldy jón kórdim, – dep, Aqyldy tańdapty. Sonda Jábireıil perishte Iman men Uıatqa:

– Tańdaý jasaldy, sender bara berińder, – depti.

Sol kezde Iman:

– Alla Taǵala maǵan: «Aqyl qaıda bolsa, sen de sonda bol!» – dep buıyrdy. Sondyqtan men aqyldan bólek kete almaımyn! – dep til qatypty. Uıat ta:

– Rabbym maǵan da dál solaı buıyrdy. Men de Aqyldan bólek kete almaımyn, – depti. Sóıtip úsh qasıet Adam balasynyń boıyna birge daryǵan eken».

Bul qıssany myna hadıs bekite túsedi: «Qııamet kúni tarazyǵa qoıylatyn nərselerdiń eń əýelgisi (aýyry) – jaqsy minez ben saqılyq. Alla Taǵala ımandy jaratqan kezde, Iman: «Ia, Alla! Meni qýattandyrshy!» – dedi. Alla Taǵala oǵan kórkem minez ben saqılyq berip, ony qýatty qyldy. Sonda kúpirlik te: «Ia, Alla, maǵan kúsh ber», – dep surady. Alla oǵan sarańdyq pen jaman minez berip, qýattandyrdy» (Əbý Daýd, Tırmızı jetkizgen).

Iá, ıman men aqyl – birin-biri tolyqtyratyn qundylyqtar. Hákim Abaıdyń: «Árbir aqyldy adamǵa ıman paryz, árbir ımandy adamǵa ǵıbadat paryz», – degenindeı, aqyldy erden ıman qashpaıdy. Alaıda, aqyl jetpeıtin jerge ıman jetedi.

Buǵan qatysty ımam Matýrıdı bylaı depti: «Alla Taǵalany aqylmen tanýǵa bolady. Aqyl – jaratylys syryn túsiný úshin berilgen Alla Taǵalanyń syıy. Ári biz jaratylys jaıly tereń oı júgirtýge buıyryldyq. Biraq aqyl – shekteýli. Alla Taǵalanyń sheksiz ıláhı hıkmetterin, syr retinde saqtaǵan nárselerin aqyl bile almaıdy».

Aqyl fenomeni, onyń qýaty adamnyń ımanyna, taqýalyǵyna, dúnıege degen kózqarasyna, adamdarmen (ózimen, tabıǵatpen, qoǵammen, Jaratýshysymen) qarym-qatynasyna, is-amaldaryna, kúndelikti tirshiligine, búkil bolmysyna áser etetini sózsiz.

Aqyl men ımannyń araqatynasy jaıly sara sózdi áıgili ǵulama ımam Ǵazalı aıtypty: «Aqyl – kóz, Quran – kún tárizdi. Kún jaryǵynda kózdiń jaqsy kóretini sııaqty aqıqatty túsinýde Quran negizinde aqyldy paıdalanýǵa muqtajdyq bar. «Tek Quran jetkilikti» deý kúndiz kózdi jumyp júrgenmen birdeı. Al, «tek aqyl jetkilikti» deıtinder qarańǵy jerde beıne bir jaryq izdegen adam tárizdi. Bul eki nárse de azǵyndyqqa aparady. Sondyqtan sharıǵat pen aqyl – bir-birin tolyqtyryp, kemeldendirip kelgen eki nur».

Sonymen «Din talabyn aqylǵa salýǵa bolmaıdy» degen sóz qaıdan shyqty? Bul Islam dinindegi negizinen mátinge súıengen «ahlı-hadıs» mektebiniń ustanatyn qaǵıdaty ekeni belgili. Ekinshi mektep – aqylǵa basymdyq beretin «ahlı-raı» baǵyty. Islam álemindegi bul eki mektep – birin-biri tolyqtyryp turǵan, aradaǵy talas pikirler arqyly birin-biri damytyp kele jatqan ustanymdar.

Alaıda, bizdińshe, myna negizgi túıindi uǵynyp alý qajet sııaqty: 1. Aqyl aralasa almaıtyn aımaq bar (Alla Taǵalanyń esim-sıpattary men taǵdyr máselesi); 2. Qalǵan barlyq máselelerge («qalaı» jáne «ne úshin, nege» degen suraqtardy qoıý arqyly) aqyl men qısyn arqyly jaýap izdelinýi kerek (Máselen, Islam Ekonomıkasy, sotsıologııasy, fılosofııasy, saıasaty, psıhologııasy, tarıhy saý aqyldyń qýatymen ashyq talqylaýǵa túskeni durys). Minekı osy ustanym bolmaǵandyqtan, dinı-rýhanı salada ǵana emes, materıaldy-tehnologııalyq salada da kemshilikter oryn alyp otyr; talaı adasýlardyń sebebi – osy arajikti aıyra almaǵandyqtan.

Týra osy tásilmen «Taǵdyrǵa ıman» máselesindegi túıtkilderdi sheshýge bolady. Iaǵnı, Adam erki múlde aralasa almaıtyn aımaqty «taǵdyr alańy» dep, al adam erki men qalaýy az da bolsa aralasa alatyn, ózgerte alatyn aımaqty «erkindik pen jaýapkershilik» alańy dep atap, ajyrata bilý qajet. Sonda kópshilik arasyndaǵy fatalızm, fanatızm, pessımızm, nıgılızm sııaqty keritartpa qubylystar azaıyp, musylman jamaǵatynyń belsendiligi men jasampazdyǵy artar edi…

Aqyl – mal-dúnıe, densaýlyq, qabilet-talant sekildi, Allanyń adam balasyna bergen úlken nyǵmetteriniń biri ári biregeıi. Ony Allanyń razylyǵyna jetý jolynda paıdalaný – musylmannyń mindeti. Aqyldan ǵalymdyq ta, zalymdyq ta shyǵatyndyqtan, biz ony Quran men súnnet belgilep bergen ólshem negizinde, ıaǵnı ıman sharttarynyń aıasynda paıdalansaq – adaspaımyz.

Alla Taǵala barshamyzǵa Ózin tanyǵan, ımanmen sáýlelengen Nurly aqyldy násip etsin!

Alǵadaı ÁBILǴAZYULY