DÁSTÚRLI TÁRBIE – BEREKELI ÚIDIŃ IRGETASY

Otbasy – asyl dinimizde de, ata dástúrimizde de aıryqsha mańyzy bar uǵym, ornyn eshnárse almastyra almaıtyn qundylyq. Óıtkeni eldiktiń negizi árbirimizdiń kishkentaı «memleketimiz» otbasymyzdan qalyptasady. Ata-babamyzdyń «Otan – otbasynan bastalady» deýi beker emes. Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly «Mereıli otbasy» respýblıkalyq baıqaýynyń qatysýshylaryna joldaǵan quttyqtaý sózinde: «Halqymyz qaı zamanda otbasy dástúrin berik ustanyp, qadirleı bilgen. «Úlkenge qurmet, kishige izet» bizdiń qanymyzǵa sińgen qasıet. Árbir azamattyń adamgershilik bolmysyn qalyptasýyna otbasyndaǵy ahýal aıryqsha áser etedi. Áke-sheshesiniń, ata-ájesiniń tárbıesin kórip, úlkenderden taǵylym alyp ósken bala eseıgende otanshyl, bilimpaz, eńbekqor azamatqa aınalady. Berekeli ári baqytty otbasy qýattyń eldiń tiregi», – degen bolatyn. Áıgili Qabylısa jyraý baqyt týraly kópke tanymal tolǵaýynda:

 – Baqyt qaıda barasyń?

– Ósirgen jaqsy balasyn, Syılaǵan ata-anasyn, Kórgendi ulǵa baramyn.

 – Baqyt qaıda barasyń? – Bal-bul janǵan kórikti, Ul men qyzy serikti, Berekeli úıge baramyn, – deıdi. Bul shýmaqtar qazirgi kezde kóp talqylanyp júrgen «baqytty otbasy» uǵymynyń negizgi sıpaty desek, artyq aıtqanymyz emes. «Balapan uıada ne kórse, ushqanda sony iledi» demekshi, búgin balamyzǵa qandaı tárbıe berip otyrǵanymyzǵa zer salaıyq. Balaǵa árdaıym buıyryp sóıleý, orynsyz tyıym jáne kóńil bólmeý, onymen birge oınaýǵa, syrlasýǵa ýaqyt arnamaý – onyń bolashaǵyna balta shabýmen teń. Óıtkeni ákege qarap uly, anasyna qarap qyzy boı túzeıdi. Ardaqty Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Ákeniń balasyna bere alatyn eń jaqsy syıy – tárbıe», – dep aıtqan. Dinimiz ben dástúrimizde, kúndelikti ómir súrý daǵdymyz ben ulttyq bolmysymyzda ata-ananyń urpaq aldyndaǵy amanaty, balanyń perzenttik paryzy, olardyń bir-birine qatysty tárbıe úlgileri, er men áıeldiń ózara súıispenshiligi baǵzy zamannan qalyptasqan. Osynaý qundylyqtar ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp keledi. Qazaqy tanym-túsiniktegi «Balańdy bes jasqa deıin patshańdaı kút, bes jastan on bes jasqa deıin qulyńdaı jumsa, on bes jastan asqasyn dosyńdaı syrlas» degen támsil búgingi kúni de ózekti.

Árıne, ár nárseniń shegi bar. Patshadaı kútem dep shekten tys erkeletýge, balańdy qulsha jumsaımyn dep úıdiń jumysyna jegip qoıý durys emes. Bala sábı kúninde ákeniń qamqorlyǵyn, ananyń meıirimin sezinip, óse kele ata-anasyna qolǵanat bolsa jetkilikti. Júsipbek Aımaýytov bir sózinde: «Tárbıege áser beretin nárse: balany jan-jaqty bilý kerek», – degen. Balany durys bilý, qarym-qabiletin jan-jaqty taný, kóńil-kúıin ańǵarý – ony tárbıeleýge oń áser etetin tásilder. Qazaq otbasyndaǵy jas balalardyń úlkenderdiń qolyna sý quıyp, batasyn alý dástúriniń umyt bola bastaǵany janǵa batady. Bul dástúr tazalyq pen ádeptiń, tárbıe men taǵylymnyń negizi bolatyn. Asylynda Islam dinindegi sharıǵat zańdaryn túsindiretin kitaptardyń kópshiligi eń áýeli «Tazalyq» degen baptan bastalatyny da biraz jáıtten habar beredi. Sondaı-aq tamaq isher aldynda jáne tamaqtanyp bolǵan soń qol jýý dinimizdegi basty ádeptiń biri sanalady.

Qolǵa sý quıý qyzmetiniń jas balalarǵa júktelýi de tegin emes. Óıtkeni úlken ómirge bet alǵan jas balanyń úlkenniń batasyn alýy óte mańyzdy. «Batamenen el kógeredi» degen qaǵıda da osy jerde kórinis tabady. Qolyn jýǵan kisiler «Órkeniń óssin!», «Kóp jasa!», «Baqytty bol!» degen duǵa-tilekterin jaýdyrady. «Kópshiliktiń duǵasy qabyl» degen sóz bar. Demek qolǵa sý quıýdyń máni tereńde jatyr. Bul dástúrdiń mazmunynda kisi syılaý, qonaq qadirleý, úlkenge izet kórsetý sııaqty kóptegen máni tereń minez bar. Demek bul joralǵynyń jastardy tárbıeleýdegi róli de erekshe. Bul – eń áýeli «Tamaqtanar aldynda qol jýyńdar» degen Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ósıeti oryndalatyn súnnet amal. Sondyqtan dinimiz ben dástúrimizde san ǵasyrdan beri qalyptasqan osy dástúrdi qaıta jańǵyrtýǵa barshamyz úles qosaıyq.

 Alash dalasyn jiti zerttegen shetel ǵalymdary 1879 jyly Peterborda jaryq kórgen eńbekte qazaq halqynyń kúndelikti tynys-tirshiligi jaıly bylaı dep jazady: «Qazaqtardyń kúni tań atqannan bastalady. Tań jaryǵy shyǵar-shyqpastan molda nemese erte turǵan bir adam daýysyn sozyp azan aıtady. Sol sátte búkil kıiz úıdiń esikteri ashylady. Oıanǵan jandar dáret alý úshin sýǵa barady. Dáret alǵan soń alǵashqy namaz úıde nemese úı syrtynda oqylady. Áıelder jaǵy bul kezde tósegin jınap, ot jaǵyp, tańǵy astyń qamyna kirisedi. Tańǵy astan keıin úı ıesi qolyn jýyp, «Allahý ákbar» dep saqalyn sıpaıdy. Sosyn árqaısysy óz tirshiligine kirisedi». Osy jazba bizdiń bolmysymyzdy, kúndelikti tynys-tirshiligimizdi, musylmanshylyqty jaqsy ustanǵanymyzdy aıǵaqtap turǵandaı.

Endeshe búgingi kúnniń basty máselesi, urpaq aldyndaǵy boryshymyz – bolmysymyzdy saqtap, qalpymyzdan taımaý dep atar edim. Ol úshin bala tárbıesine, jastardyń qurǵan shańyraǵynyń shaıqalmaýyna óz úlesimizdi qosý asa mańyzdy. Qazir bizdiń qoǵamda otbasylyq zorlyq-zombylyq máselesi óte ózekti. Shyn máninde naǵyz er otbasynyń qorǵany bolýy kerek. Alla Taǵala qasıetti Quranda otbasynda er adamnyń róli men ornyn erekshe atap ótken. «Nısa» súresiniń 34-aıatynda bylaı delingen: «(Áıeldi nápaqamen qamtamasyz etý, qorǵaý jáne tárbıeleý er adamnyń mindeti bolǵandyqtan) naǵyz erler áıelderge basshy hám qorǵan. Munyń sebebi – Allanyń keı adamdardy keıbireýinen (basqarý, qorǵan bolý, qamqorlyq jasaý syndy máselelerde) áldeqaıda artyq (ári qabiletti) etip jaratqany, sondaı-aq er adamdardyń (áıelderine máhr berý hám otbasynyń nápaqasyn tabý syndy) mańyzdy jaýapkershilik arqalaǵany». Rasynda Alla Taǵala bul aıatta naǵyz er adam ǵana áıelge árqashan qorǵan bolatynyn erekshe meńzep tur. Sonymen qatar otbasyn asyraý, bala-shaǵany jaqsylyqqa tárbıeleý er azamattyń asyl mindeti ekenin baıandaǵan. Bul aıat er adamǵa barlyq iste ústem, bıik bolý kerektigin úıretýde.

Demek úlgi-ónege kórsetýde eń birinshi er azamat aldyna jan salmaýy tıis. Árqashan keshirim jolyn ustaný – er azamatqa jarasatyn minez. Hasan ál-Basrı (ony Alla raqymyna alsyn): «Múmınniń mineziniń eń abzaly – keshirim», – degen eken. Erli-zaıyptylar – birin-biri psıhologııalyq ári bıologııalyq turǵydan tolyqtyra túsetin jandar. Bul – Allanyń adamǵa jasaǵan meıirimi. Alla Taǵala barsha otbasyǵa birlik pen bereke, tatýlyq pen súıispenshilik násip etkeı! Ámın!

Naýryzbaı qajy TAǴANULY, QMDB Tóraǵasy, Bas múftı

«Munara» gazeti, №23, 2024 jyl