BUQAREKEŃ SÓILEPTI, SÓILEGENDE BÚI DEPTI...

Buqar bıdiń endi bir bitimgerlik bıligi «Sadyr, qaıda barasyń?» tolǵaýynda kórinis tapqan. Halyqtyń aıtýyna qaraǵanda bul oqıǵa bylaı bolypty:

Naımannyń Mataı atasynan shyqqan Sadyr batyr erterekte óziniń on myńdaı tútin aǵaıyn, týystarymen Qarataý baýraıyna qystap, jaılap tirshilik etedi eken. Sol Sadyr batyr qaıtys bolǵanda súıegi Qarataýdyń kúngeı jaǵyndaǵy Boraldaı ózeniniń boıyna qoıyldy. «Sadyr Múrde» degen beıit-oba áli de bar. Sol Sadyr batyrdyń urpaqtary keıinirek bir qurǵaqshylyq jyly Arqa jaqqa Arǵyndar eline qonys aýdarady. Ol kóshi–qondy Sadyr rýynyń Jumart degen batyry bastap barady. Arǵyndar olarǵa qonys bermeı Ulytaý jaqqa yǵystyrady. Osy arada eregis, qaqtyǵys bop, eki jaqtan da adam shyǵyndalady. Sol soǵysta Sadyrdyń Jumart batyry Arǵynnyń Aqmyrza degen batyryn mert qylady. Osy oqıǵadan keıin Sadyr aýyly qaıtadan ońtústikke qaraı údere kóshedi. Sóıtip, olar Qarataýdan asyp Úlken tura, Kishi tura taýlarynyń tóńiregin qystap, jazda Talas, Boraldaı ózenderiniń aralyǵyn jaılap júredi. Shyǵystan shúrshitter qara qurymdaı qaptap keledi degen habarmen olar Ándijan, Qoqanǵa ótip ketpek bolady. Óıtkeni ertede Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde Mataıdyń jartysy sol jaqty mekendep qalyp qoıǵan-dy. Jumart batyr bastaǵan Sadyr eli soǵan baryp qosylmaq edi.

Osy habardy estigen Abylaı han olarǵa Bógenbaı men Syrymbet batyrlaryn basshy etip sarbazdaryn jumsap, Sadyr kóshiniń betin qaıtarmaq, egerde qaıtpasa kúshpen kóndirmek bolady. Hannyń bul buıryǵyn Buqar bı qostamaıdy:

- Sabyr et, han ıem! – depti Buqar jyraý Abylaıǵa. - Sadyr óz quzyryńyzdaǵy el. Eger ol el birinshiden, Aqmyrzanyń qunyn daýlaıtyn Arǵyndardan, ekinshiden, shúrshitterden úrkip qashsa, ne shara?! Olar bizge jaý emes qoı, óz bas qamdaryn jasaǵaly júrgen el emes pe? Oǵan bola qos batyryńdy jumsap, qol attandyrýdyń ne qajeti bar? Ol Sadyrdyń betin men-aq qaıtaryp keleıin. Qasyma on jigit qosyp berińiz.

Buqar bı osylaı degende Abylaı han ashýyn basyp, sabasyna túsipti. Sonymen Buqar bı on jigitti ertip, Sadyr  kóshiniń izine túsedi. Bul kezde olar Sarysý boıyn jaǵalap barady eken. Buqar qýyp jetip, kósh bastap bara jatqan batyryna jolyǵyp bylaısha tolǵapty:

Sadyr, qaıda barasyń,

Sarysýdy kóbelep?

Sen qashsań da men qoıman,

Arǵymaǵym jebelep.

Endi aldyńnan shyǵaıyn,

Qar, jańbyrdaı sebelep.

Aqmyrzany óltirdiń,

Aq soıylmen tóbelep.

Ýa,sen tanymaı ketip barasyń,

Men Arǵyn degen aryspyn.

Azýy kere qaryspyn,

Sen buzaý terisi shóntiksiń.

Men ógiz terisi talyspyn.

Abylaı aldynda sen bitseń,

Qudandaly tanyspyn.

Abylaı aldynda bitpeseń,

Atasyn bilmes alyspyn.

Kóshiń keter bir jaqqa,

Malyń keter bir jaqqa,

Kósh sońynan jete almaı,

Esiń shyǵar sol jaqta.

Jar basyna qamalyp,

Jarty lashyq tigersiń.

Aýzyńnan as keter,

Bul qylyǵyń qoımasań,

Sonaý keýdedegi,

Dýlyǵaly bas keter!

***

El aýzynda Abylaı tús kóripti. Ony Buqarǵa jorytypty degen ańyz bar. Osy túste Abylaıdyń búkil qazaq dalasyna han saılanatyny, onyń kúres joldary, úrim-butaǵy, ıaǵnı bar ómiri baıan etilgen. Sondaǵy Buqardyń tús jorýy bylaı eken:

• Túnde tús kórdim,- deıdi Abylaı. Tabytta jatyr ekenmin. Basyma ilingen úsh júzdiń jalaýyn úsh tobyr jurt julyp áketkeli tur. Tabytymnyń bir búıirinde arystan, ekinshi búıirinde aıdahar otyr. Aıaq jaǵymda bir top úrim butaǵym. Ýálıden taraǵan bir úrim butaǵym maǵan quran oqyp otyr. Qasymnan órbigen bir tentegim qolyna qanjaryn ustap meni qorǵap tur. Al men ólip jatsam da, eki búıirimde otyrǵan arystan men aıdaharǵa kezek qarap, mynalardan qalaı qutylamyn dep jantalasýdamyn. Osy túsimdi joryp bershi, Buqar aǵa! - dedi qatty tolqý ústinde otyrǵan han.

Buqar biraz tunjyrap otyrdy da, birazdan soń:

• Tús jorý túlki aýlaýmen teń, keıde izine dál túsesiń, keıde shet ketesiń, sóıtse de joryp kóreıin.
• Sóıleńiz kómekeı áýlıe,- deıdi Abylaı.
• Qyryqqa kelmeı tabytta jatsań – ómiriń uzaq bolady eken. Basyńa jalaý tigilip, úsh birdeı top talasyp jatsa taǵyńa ıe bolǵanmen, halqyńa ıe bola almaıdy ekensiń.

Sen ólgen kúni úsheýi úsh jaqqa ydyrap ketedi eken. Tabytta jatyp, eki búıirińdegi arystan men aıdahardan qalaı qashyp qutylamyn degeniń – elińniń eki búıirinde turǵan eki memleketke jaltaqtaýmen ótedi ekensiń. Al aıaq jaǵynda turǵan úrim-butaǵyńnyń ishinen biri quran oqyp, biri qanjar qaırasa, Ýálıdiń urpaǵynan taraǵan bir tuqymyń atyn qaǵazda, al Qasymnan shyqqan bir urpaǵyń atyn maıdanda qaldyrady eken,- depti.

• Sonda men ózim qaıda qalamyn, - depti Abylaı. Oǵan jyraý:
• Basyńa úsh jalaý bosqa tigildi me? Isińdi el unatsa, úsh júzdiń júreginde qalasyń,-degen eken.​

***

Buqar jyraý bir joly kórshi aýyldyń toıyna shaqyrylypty. Ol toıǵa onyń Aqan,Tóbet degen aǵaıyndary da barypty. Bul kezde jyraýdyń jasy alpystan asyp, ózi turmys  taýqymetinen júdeńkirep júrse kerek. Toıda Buqar kóp óleń, jyr aıtyp, tyńdaýshysyn rıza etipti. Sóz arasynda Tóbet pen Aqannyń da baılyǵyn maqtap qoıady. Toı tarqaıdy. Jurt aýyldaryna qaıtady. Osy kezde Buqar álgi eki baı aǵaıynnan bir jaz minýge at maıyn suraıdy. Aqan men Tóbet: «Jaraıdy, keler jyly jazda aýylǵa bir soǵarsyz» dep júrip ketedi. Sol aıtqan ýáde boıynsha kelesi jyly Buqar eki baıdyń aýylyna barady. Buqardyń keletinin bilip ol aǵaıyndary «Buqar kelse osyny berip qaıtaraıyq» dep keregeniń basyna eki kez bóz mata qystyryp qoıady. Olardyń bul sarańdyǵyn Buqar jolshybaı elden esitedi. Buqar jyraý Aqannyń úıine kirip barsa, keregeniń basynda ilýli turǵan bózge kózi túsedi. Sonda ol bylaı dep termelepti:

Buqarekeń biz keldik,

Aqan,Tóbet baılarǵa.

Besti berseń semiz ber,

Jazdaı Buqar jaılarǵa.

Bermeımin dep atama,

Asaýyńdy matama,

Shylbyrynan berik tartsam,

Shamyrqanyp shamdanyp,

Shalqasynan jata ma?

Alpystaǵy Buqardyń

Silesi quryp qata ma?

Quldaryń men kúnderiń

Merekege bata ma?

Kelip edim ózińe,

Túneýgi aıtqan sózińe,

Tipti razy bolmaımyn,

Keregeniń basynda,

Eki qary bózińe,

Bermeı qalsań osy jol,

Jolyqpaımyn dep oılama,

Jortýylshy erdiń kezine!