BUQAREKEŃ BÚI DEPTI...
1710 jylǵy Qaraqum málıhaty Buqar ómirindegi, jalpy qazaq tirshiligindegi úlken bet burys boldy. Osy jıynda qazaq áskerbasy sardar dep Qanjyǵaly qart Bógenbaıdy saılaıdy. Onyń qol astyna úsh júzdiń jınalǵan áskeri budan bylaı tolyq baǵynatyn boldy. Sultandardan osy máslıhatta kózge túskeni Ábilqaıyr edi. Bólekeı – Qoıan tuqymynan qazaq sultandarynyń ishindegi aılalysy osy. Qaıyptan keıingi kórnektisi ol orda sultany degen ataq aldy.
Buqar Qaraqum máslıhatynan kóterińki kóńilmen qaıtty, mańaıyndaǵy qolpashtaǵan azamattar qoımaǵan soń:
- E,bile bilseń, qazaǵym tarıhtan joıylmaıtyn sabaq aldyń, arystanyńnyń barynda azýyńdy aıǵa bilediń, - dep myna tolǵaýdy jyrlap ketti:
Aıtar bolsań, Allany aıt,
Tańerteń azan shaqyrǵan,
Daýysy sulý mollany aıt.
Óz jynysynyń ishinde.
Daýysy ashy tyrnany aıt.
Taýyq júndi taz tyrna,
Taqyrshaq jerge qonbas pa,
Taralyp júni qalmas pa.
Aq suńqar qustyń balasy,
Uıada altaý bolmas pa,
Uıada altaý bolǵanmen,
Onyń ishinde bireýi alǵyr bolmas pa?!
Alǵyrynnyń belgisi,
Uzaqtan jemdi ilmes pe.
Birge týǵan uıalmas,
Bizge saýǵa demes pe.
Ózi ashtan ólse de,
Aıyryp jemin bermes pe.
Sóıtip júrgen kezinde,
Qanaty túpteı qaırylsa,
Qus jamany japalaq
Oǵan da qor bolmas pa.
Adamzattyń balasy,
Atadan altaý týmas pa.
Atadan altaý týǵanmen,
Onyń ishinde bireýi arystan bolmas pa?!
Arystannyń barynda
Jorǵasy bolsa minisip,
Torqasy bolsa kıisip,
Tolǵamaly qamshy alyp,
Tolǵaı da, tolǵaı dáýren súrmes pe?!
Sóıtip júrgen kezinde,
Arystannan aırylsa,
Qanaty túpten qaırylsa,
El ishine jaý kelse
Ótinip ony ala almaı,
Aldyna kelgen jaqsynyń
Qadirin onyń bile almaı,
Qadir de, qurmet qyla almaı,
Artynda qalǵan jamandar,
Bas-basyna tozbas pa?
Abylaı jetpiske kelip, aýrý meńdep, dúnıeden attanaıyn dep jatqanynda Buqar jyraýdy shaqyrtypty. Jyraý kelip:
- Ne arman tilegiń bar? - dese kerek. Abylaı qarııamen baqyldasyp bolyp, úsh armanyn aıtqan eken:
- Qan kóp tógildi. Men tókpesem, dushpan meniń qanymdy tógetin boldy. Halyq jer emshegin eme almady, qala kent sala almadym. Eldiń basy birikpedi, tentegi – tebisi kóp boldy, - depti.
***
Han saılanyp, el bıligin qolyna alǵannan keıin, Abylaıǵa eń zor qaýip – Reseı memleketi bolady, ony Abylaı ǵana emes, barlyq halyq, ásirese, halyq danasy – Buqar jyraý jaqsy biledi. Oǵan Buqardyń myna jyry aıǵaq. Bir kúni Abylaı han Buqardan:
- «Arqar» - Shyńǵys hannan taraǵan urpaqtardyń urany, Abylaı – Shyńǵys hannyń urpaǵy. Maqarja – Reseıdegi Nıjnıı Novgorod qalasy. Asan qaıǵy «Qıly-qıly zaman bolady, qaraǵaı basyn shortan shalady» - depti. Sol ne sóz? Qıly-qıly zaman ne? Qaraǵaı basyn shortan qalaı shalady?» dep surapty.
Sonda Buqar bylaı dep jyrlaıdy:
Hanǵa jaýap aıtpasam,
Hannyń kóńili qaıtady.
Qandyra jaýap sóılesem
Halqym ne dep aıtady?
Han Abylaı, Abylaı!
Qaıǵyly mundaı habardy,
Suramasań netedi?
Suraǵan soń aıtpasam,
Kisiligim ketedi.
Endi aıtaıyn tyńdasań,
Maǵan qahar qylmasań:
Qaraǵaı - sýdan qashyp,
Shólge bitken bir daraq.
Shortan sýǵa shydamsyz,
Balyqtan shyqqan bir qaraq.
Oılama «shortan ushpas» dep
«Qaraǵaıǵa shyqpas» dep:
Kúnbatystan bir dushpan
Aqyrda shyǵar sol tustan.
Kúnshyǵysqa qaraıdy
Shashyn almaı taraıdy.
Qudaıdy bilmes - dini joq,
Jamandyqta mini joq,
Osy syndy bir kápir!
Aýzy-basy jún kápir.
Jaıaýlap keler jurtyńa.
Jaǵaly shekpen kıgizip,
Baldy maı jaǵar murtyńa.
Jebirlerge jem berip,
El qamyn aıtqan jaqsyny,
Sóıletpeı urar urtyna.
Baýyzdamaı isher qanyńdy,
Óltirmeı alar janyńdy,
Qaǵazǵa jazar malyńdy,
Esepke salar baryńdy!
Elińdi alar qolyńnan
Ásker qylar ulyńnan,
Teksizdi tórge shyǵaryp,
Basyńa ol kún týǵanda,
Teńdik tımes qulyńnan
Bul aıtqan sóz, Abylaı,
Bolmaı qalmas artyńnan
Estiseń mine, qartyńnan...
***
Abylaı han sońǵy soǵystarynyń birinde kóp qolmen Qalba taýyna kelgende, eldiń etekke túsken shaǵy eken. Torǵaýyttyń Tarbaǵataıdyń soltústigi – Lasty–Shorǵa boıynda, qalmaq rýlarynyń Tarbaǵataıdyń ońtústigi – Úrjar, Emil boıynda otyrǵanynan habar alypty. Qaı shetten tıip, qaı jaqtan shabý kerek dep ıgi jaqsylarymen keńes qurǵanda, ásker basylardan Qabanbaı men Bógenbaı ekeýi eki túrli pikir aıtypty. Bógenbaı:«Tarbaǵataıdy asyp baryp, Úrjar, Emil boıyndaǵy qalmaqty shabamyz. Lasty-Shorǵadaǵy torǵaýyt eldiń sheti, biz jaq beti bolǵandyqtan, aty daıyn, adamy saı, sergek otyrǵan el. Bizdiń attaǵanymyzdy bilip, etekke erte túsip otyrǵan Torǵaýytty shabamyz dep áskerdi shyǵyndatamyz, jaǵdaıdan uttyramyz, alystaǵy el beıǵam bolady. Ańdaýsyzda baryp bassaq qarsylasýǵa murshasy kelmeı qalady, oljaly bolyp qaıtamyz» - deıdi. Qabanbaı: «Olaı emes, jaqyn jerdegi Lasty–Shorǵaǵa baramyz, ondaǵy eldi alamyz. Alysqa attansaq, at arıdy, azyq taýsylady, ǵasker sharshaıdy. Eger torǵaýyt attanǵan izimizdi bilip qalsa, ilgergi elge habar berip, ózderi artymyzdan tosady, ortada qalyp shyǵyndanamyz» - deıdi.
Abylaı han eki batyrynyń qaısysynyń pikirin jaqtaýdy bile almaı, «munyń tóreligin sen aıt» - dep Buqar jyraýǵa ymdapty. Buqar jyraý Qabanbaıdyń usynysyn qýattap, myna taqpaqty aıtyp jyrlapty:
Sen, Abylaı, Abylaı,
Túrkistannan kelgen ul ediń.
Onan beri kelgen soń,
Uly júzde Tóleniń
Túıesin jaıǵan qul ediń.
Dáýlet qondy basyńa,
Qydyr keldi qasyńa.
Baq úıine túnediń,
Altyn tuǵyrǵa qonyp,
Aqsuńqardaı túlediń,
Alystan toıat tilediń.
Sen qanjyǵaly Bógenbaı,
Toqymyń keppes ury ediń,
Tún qatyp jáne júr ediń,
Qabanbaıdan buryn naızańdy
Qashan sen jaýǵa tirediń?! – dep, Qabanbaıdyń pikirin qýattapty. Sonymen, Lasty-Shorǵadaǵy torǵaýytty shaýyp, birtalaı shyǵyn bolsa da oljaly qaıtypty.
***
Abylaıdyń kóshi attanǵanda Buqar jetimsirep jylap qaldy. Qoshtasarda bir-birinen keshý ótinip kóp otyrdy...
- Qosh, han ıem, - dedi Buqar, - jolyń bolsyn, joldasyń Qydyr bolsyn. Basyńdaǵy baǵyń,baýyryndaǵy qutyń ózińmen ketpegeı, elińde qalsyn. Esil Abylaı Saryarqany kimge tastadyń, seniń arýaǵyń qorǵamasa bul jerge kim arasha tura alady? Qaıran Saryarqa qazaqqa buıyrmaı tur ma ediń? - dep Buqar úsh kún, úsh tún jylady.
Qazaqtyń basynan baq qusy ushty ma, quty qashty ma dep qaıǵyrdy Uly jyraý. Tórtinshi kúni Uly jyraý óziniń janashyr týys-jaqyn, at jeter jerdegi joldasyn túgel jınady. 97-ge kelgen qarııa tórdegi súıektelgen aǵash tósekte uzynynan jatyr. Onsyz da boıshań jyraý bul qalpynda óte uzyn kórinedi. Mańaıyndaǵy kútýshilerinen dalaǵa alyp shyǵyńdar dep ótinish jasady. Kúzdiń qara sýyǵynda dalaǵa shyqqanyńyz ne degenderine bolǵan joq shyqty. Surǵylt aspannan syr ańdaǵandaı qart jyraý kókke kóp úńildi – sáýe kórgeni me, Táńirimen tildeskeni me, álde jyraý rýhy jeti qat kókti sharlap sony qaıtara almaı tur ma?! Bir ýaqyttarda sulyq qalpyna jan bitip jyraý erni bir duǵany kúbirlegendeı:
Álemdi túgel kórse de,
Altyn úıge kirse de,
Aspanda juldyz aralap,
Aı nuryn ustap minse de,
Qyzyqqa toımas adamzat!
Álemdi túgel bilse de,
Qyzyǵyn qolmen bólse de,
Qyzyqty kúni qyryndap,
Qısynsyz kúıge tússe de,
Ómirge toımas adamzat!
Jaqyndap ajal tursa da,
Janyna qylysh ursa da,
Qaljyrap, kóńil qaraıyp,
Qaraýytyp kózi tursa da,
Úmitin qoımas adamzat!
Jyraý sozalań qımylmen qarsy betkeıdegi qaraǵandy dóńdi nusqady. Qoǵadaı japyrylyp sol tusqa kóz tikken jaqyndaryna qarap:
Meni dúnıeden qaıtqanda amanatqa saqtap Ázireti sultanǵa aparyp qoımańdar. Qys ishinde áýre bolyp qarbalasqa túspeńder. Maǵan osy Saryarqanyń tósiniń topyraǵy buıyrsyn. Áıtpese eldiń quty qashady, yrysyń ketedi. Basyma qorǵan tas úıińder, áspettep beıit kótermeńder. Meniń kıem osy Saryarqaǵa ıe bolsyn. Qazaqtyń endigi Jıdeli Baısyny – osy jer, - dedi.
