BILIMDI ADAM – BAI ADAM

Bilim – sarqylmaıtyn baılyq

Zańǵar jazýshymyz Muhtar Áýezov: «Halyq pen halyqty, adam men adamdy teńestiretin – bilim», – degen eken. Burynǵylar «Oqýsyz bilim joq, bilimsiz kúniń joq» dep bilimniń almaıtyn qamaly joq ekenin meńzep ketken. Ózge adammen, qaısybir eldermen terezeńiz teńesý úshin de sanada bilim saırap turý kerek. Adam balasyn kúlli jaratylystan ekshelep, daralap turatyn dúnıe – aqyl nyǵmeti men boıyna sińirgen kúlli bilim-parasaty. Dinimizdiń ámiri boıynsha árbir aqyl ıesi bolǵan musylman balasyna rýhanı hám dúnıe ilimderin meńgerýi – paryz. Qurannyń alǵashqy «Oqy!» degen ámirmen túsken aıattyń jalǵasynda: «Ol qalammen (hat jazýdy) úıretti. Adamǵa bilmegen nárselerdi bilgizdi», – dep keledi. Burynǵy ótken izgiler: «Quran Kárimniń «Oqy!» degen alǵashqy buıryǵynyń alǵashqy suraǵy da: «Oqydyń ba?» – dep suralady», –degen eken. Hadıste: «Bilimdi talap etý – árbir musylmanǵa paryz», – delinedi. Ǵulamalarymyz barlyq bilimdi alý paryz emes, dinińe, dúnıeńe paıdaly bilimdi alý paryz dep tujyrymdama jasaǵan. Biz ómir súrip jatqan HHI ǵasyr – aqparat pen tehnologııanyń zamany. Ǵylym kúnde damyp jatqan bul dáýirde sát saıyn bilimmen baılanys quryp otyrýǵa, izdenis ústinde júrýge týra keledi. Óıtkeni adamdardyń bilim alý deńgeıi jańa deńgeıge kóterildi. Bir bilimdi emes, birneshe ǵylymdy meńgerýge, ony qajetinshe qoldanýǵa týra keledi. Olaı bolsa qajetimizge jaraıtyn, paıdaly bilim ıesi bolýdyń birneshe qaǵıdatyna toqtalǵandy jón kórdik.       

Aldymen nıetińdi túze

 Iá kez-kelgen isti jasamas buryn ár adamnyń ishinde maqsaty men taýdaı talaby jáne kirshiksiz nıeti turady. Adamnyń óz qalaýymen jasaǵan kúlli jaqsy, ne jaman isteriniń túpkirinde óziniń nıeti kórinis beredi. Babalarymyz da «Jaqsy nıet –jarym yrys», «Adal nıet azdyrmaıdy» degen bolatyn. Danyshpandardyń biri bylaı degen eken: «Syrttaı usaq kórinetin qanshama amal bar, biraq nıet ony úlkeıtedi. Kórinisi úlken bolǵan qansha amal bar, ony nıeti kishireıtedi». Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Amaldar nıetke baılanysty. Rasynda árbir adam nıetine jetedi», – dep aıtqan. Bilimge basylǵan qadamnan buryn nıettiń durystyǵy asa mańyzdy. Bilimsiz bolýdan, kúlli nadandyqtan arylý úshin eń aldymen durys nıetke bel baılaı bilý qajet. Jaqsy ilimderdi úırenip, týǵan jerge adal qyzmet jasap, paıda tıgizeıin, elime ıgilikti iz qaldyraıyn degen maqsattar jaqsy nıetpen ushtasqany durys. Hákim Abaı da: Ǵalym bolmaı nemene, Balalyqty qısańyz?

Bolmasań da uqsap baq, Bir ǵalymdy kórseńiz. Ondaı bolmaq qaıda dep, Aıtpa ǵylym súıseńiz, – dep ǵylym jolyna balalyqty qıyp, ilimdi súıip, nıet etse ǵana ǵalym bolýǵa jol ashylatynyn meńzeıdi. Adam ne nársege nıet etse, soǵan erteli-kesh tabandap jetedi. Sol úshin ilim jolyna bet burǵan jan eń aldymen ishki nıetin durystaýy kerek. Sonda syrtqy amaly nátıje kórsetip, ishtegi nıeti alǵa qoıǵan maqsattaryna jetkizedi.        

Bilimnen buryn ádep úıren

 Ybyraı Altynsarınniń ǵıbratty áńgimeleriniń birinde mynadaı mysal bar. Bir jurttyń úlken oqymysty kisisi ekinshi bir eldiń baıymen sóılesip turǵanda, janynan bir jarly adam ótedi. Ol oqymystyǵa kelip, basyn ıip sálem beredi. Oqymysty basyn odan da tómenirek ıip sálemdesedi. Qasyndaǵy baı: – Taqsyr, osynsha bilimińiz bar ǵalymsyz. Sóıte turyp, jarly adamǵa sonshalyq ıilip sálemdesýińizdiń máni nede? – dep suraıdy. Sonda ǵalym: «Eshbir ǵylym-bilim úırenbegen adam ádeptilik kórsetkende, ne úshin men odan ádepsiz bolyp kórinýim kerek?» – degen eken. Hákim Abaı «Teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozady» – dese, Alash arysy Álıhan Bókeıhan «Ultqa qyzmet bilimnen emes, minezden» degen. Bilimniń berekesi ádep arqyly keledi. Hazireti Omar (Alla oǵan razy bolsyn): «Ádep bilimnen joǵary», – dep beker aıtpasa kerek. Imam Málıktiń mynadaı sózi bar: «Bilimnen buryn ádep úırený kerek. Ádepsizdiń biliminde qaıyr joq». Bilim úırenip, onyń nátıjesine qol jetkizý ol adamnyń ádebi bolýy qajet. «Bilim alýdyń basty on ádebi bar. Bilimdi talap etýshiler osy ádepke moıynsunýy kerek», – deıdi Imam Ǵazalı. Ǵalym sondaı-aq: «Bilimdi mansap, dúnıe jáne ataq úshin almaý kerek. Sebebi adam balasynyń bul dúnıedegi saparynyń negizgi maqsattaryn mansap, dúnıe jáne ataq quramaıdy. Bular – Alla Taǵalany taný jolyndaǵy birer kómekshi quraldar ǵana. Kimde-kim bilimdi Alla Taǵalany taný úshin úırense, biliminiń jemisin bul dúnıede de, aqyrette de kóredi. Tek dúnıelik úshin bilim alsa, bilimi ony ádep jáne amal turǵysynan túrli masqaraǵa dýshar bolýyna sebepker etedi», – deıdi. Ózi ǵumyr keshken dáýirde ǵalymdardyń sultany atanǵan Abdýlla ıbn Múbarak: «Biz kóp bilimge qaraǵanda azǵantaı ádepke muqtajbyz», – degen bolatyn. Bilimniń qaqpasy atanǵan hazireti Álı (Alla oǵan razy bolsyn): «Joǵarylaǵandar ádebi arqyly joǵarylaǵan. Tómendegender de tek ádepti tárk etý arqyly tómendegen», – degen úlken oı tastaıdy. Ustaz – uly tulǵa. Ustazdyń boıyndaǵy búkil jaqsy qasıetti sińirip, ádebin úırenip, bergen bilimin alyp, ekeýin teń ushtastyrǵan adam ózine de, aınalasyna da paıdasyn berip, izgiliktiń sáýlesin shashpaq.         

 Bilimmen elge paıda ber

«Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» dep shyryl qaqqan Álıhan Bókeıhan babamyz – qazaqqa qyzmet etýdiń, el-jerge janashyr bolýdyń naq úlgisin kórsetip ketken keshegi qaıratker tulǵa. Biz budan ne túsinemiz? Bar jıǵan bilimiń, paıym-parasatyń myna elge paıda beretindeı ónegeli iske jalǵasýy kerek. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Alla Taǵaladan paıdaly bilim surańdar, paıda bermeıtin bilimnen Allaǵa sıynyńdar», – degen eken. Sondaı-aq Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Ia, Alla! Bizge paıdaly bilim ber jáne ilimimizdi arttyr», «Ia, Alla! Rasynda, men Senen paıdaly bilim, adal rızyq-nesibe ári (Óz quzyryńda) qabyl bolatyn amal suraımyn», – degen duǵanyń úlgilerin kórsetken. Paıdaly bilim ıesiniń ilimi artqan saıyn da, onyń el-halqyna bereri de kóbeıedi, danalyǵy da artady. Bizdiń babalarymyz bala shaqtan bilimge qushtar bolyp, alǵan ilimin elmen bólisip, jas urpaqqa paıda tıgizýdi jón kórgen. Sonyń biri – Ybyraı Altynsarın. Ol jastaıynan mektepte sabaqty ynta qoıyp oqyǵan. 1857 jyly oqýyn «óte jaqsy» degen baǵamen bitirip shyǵyp, 1859 jyldyń tamyzyna deıin óziniń týǵan elinde tilmashtyq qyzmet atqardy. Qalada oqyp, qazaq dalasyna beımálim jańalyqtardan habardar bolyp, oı-órisi keńeıgen zerdeli bozbalanyń eki jyldaı elde bolýy – qazaq qoǵamynyń jaǵdaıyn tereńirek túsinip, jańasha sezinýine, ózindik oıǵa kelýine múmkindik beredi. 1859 jyly Ybyraı Altynsarın atasynyń jaqsy tanysy, syılas kisisi — Orynbordaǵy Shekaralyq komıssııanyń tóraǵasy, shyǵystanýshy, professor V.Grıgorevpen jaqyn tanysady. Ol Ybyraıǵa qamqorlyqpen qarap, oǵan óziniń baı kitaphanasyn erkin paıdalanýyna jaǵdaı jasaıdy. Ybyraı Grıgorevtiń kitaphanasynan orys jazýshylarynyń shyǵarmalaryn, orys jáne dúnıejúzi aǵartýshy-pedagogteriniń eńbekterin, uly adamdardyń ómiri jaıyndaǵy kitaptardy alyp, bas almaı oqyǵan. Óz betimen kóp izdenip, bilim qoryn molaıta kele, Ybyraı óziniń aldyna tilmash bolýdy emes, týǵan halqyna paıdalyraq basqa bir qyzmet isteýdi maqsat etip qoıady. Onyń yntasy aǵartýshylyqqa aýady. 1860 jyly Jaıyqtyń shyǵysyndaǵy qazaqtar úshin tórt bastaýysh mektep ashylǵan kezde, Ybyraı ózi suranyp, Torǵaı mektebine muǵalim bolýǵa ruqsat alyp, sonda keledi. Biraq mektep birden ashyla qoımaıdy. Bul aralyqta Ybyraı el ishinde mekteptiń paıdasyn túsindirip, biraz balany óz úıinde oqytady. Torǵaı mektebi 1864 jyly ǵana ashylady. «Osy jyly qańtardyń 8-i kúni kópten kútken isim ornyna kelip, mektep ashyldy. Oǵan 14 qazaq balasy kirdi. Bári de jaqsy, esti balalar. Men balalardy oqytýǵa qoıǵa shapqan ash qasqyrdaı qyzý kiristim», – dep jazady ol. Paıdasyz bilim alyp, búldirgi jasaý – dinimizdiń qup kórmeıtin isi. Paıdasyz bilim – adamzattyń qas jaýy. Boıǵa jıǵan bilim paıdaly bolsa, dúnıemen qatar, aqyretke de jaqsylyǵy jetip turady. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bylaı degen: «Adam balasy dúnıe salǵan soń onyń amaly toqtaıdy. Tek myna úsh amaldyń saýaby ıesine úzdiksiz jetip turady. Olar – jarııa sadaqa, paıdaly ǵylym, artynan duǵa qylatyn salıqaly perzent». Kisi ózine maqsat etken paıdaly mamandyq jolynda tereń de, paıdaly bilim alýy qajet. Men bileminge salynbaı, ony úıretý, jetkizý, paıdasyn bólisý – izgi de saýapty amal. Shákirt tárbıeleý, halyqqa aıanbaı qyzmet etý, jaqsylyqtyń izin jalǵaýǵa sebep bola bilý – paıdaly bilimniń jemisi. Qazir bilim úırenemin degen adamǵa tetik kóp, múmkinshilik mol. Tipti qolymyzdaǵy uıaly telefon, onyń ishindegi qoljetimdi programmalar bilimniń kókjıegin keńeıte túsýimizge sebin tıgizip keledi. Ókinishke qaraı smartfonnyń ishindegi túrli áleýmettik jelilerdiń alypqashpa áńgimelerine, bolmashy ǵana rolıkterge aldanyp, altyn ýaqytty tekke joǵaltyp jatqandaımyz. Bilimnen baqyt tapqan tekti halyqtyń búgingi beınesi osylaı maıdalanyp, nápsiqumar isterge aldanyp júrgeni bul qoǵamdy alańdatady. Qazir sóz qýatyn zaman emes, oı qýatyn ýaqyt ekenin eskergenimiz jón. Sóz qýyp, ósek terip, kisiden kemshilik izdeý – bilimdilik emes, adamdyqtyń qasıetin jetildirý, rýhanı qundylyqty baıytý, ǵalamdyq bilimde baq synaý – naǵyz ilimsúıerge tán sıpat.        

 Bilimdi adam – baı adam

«Adamnyń bilimsiz ótkergen bir kúni – jaı ótken bos kúni» degen támsil bar. Al aǵylshyn uǵymynda mynadaı sóz bar: «Bilim – aqparat, danalyq». Adam bilim alýdy, bilimin jetildirýdi ómiriniń sońyna deıin toqtatpaý kerek. Olaı etpese, turyp qalǵan sý sekildi zııan beredi. Alla Taǵala jer men kóktegi árbir maqulyqty jaratyp qana qoımaı, adam balasyn ǵıbrat kózimen qaraýǵa shaqyrady. Óıtkeni eshnárse de bosqa jaratylmaǵan. Jaratylystyń artyq, ne kemi joq. Munsha jaratylystyń tereń syrymen tanysý kerek. Ol úshin bilim alyp, izdenip, aqyl júgirtý qajet. Sondyqtan árbir jaratylystyń syryna tereń bilimmen oı júgirtý ámanda qajet. Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Oılaný sekildi qadirli ǵıbadat joq», – deıdi. Endi bir hadıs sharıfte: «Oılaný – ǵıbadattyń jartysy», – dep aıtqan. Aqyldy qoldaný bilimge jeteleıdi. Bilim –ózińdi, aınala qubylysty, álemniń ıesi Allany tanýǵa alyp baratyn baǵasy joq qundylyq. Eń bastysy – bilim eldiń ıgiligine, halyqtyń qajetine jaraıtyndaı bolsa, sol ıgi. Bilimdi adam – baı adam ekenin umytpaıyq. Alla paıdaly bilimmen bizdi baıytsyn!

Bolatbek ULASQANULY