BILIM – EKI DÚNIE ShAM-ShYRAǴY
Islam dininde bilim úırenýdiń mańyzy óte úlken. Qasıetti Quran Kárimde jáne ardaqty Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısterinde bilim ıeleri jaıynda kóptep aıtylǵan. Sondaı-aq bilim ıeleriniń qurmeti men dárejesi jaıynda Alla Taǵala qasıetti Quranda:
«Bilgender men bilmegender teń bola ma?» – dep bilim ıeleriniń bıik mártebesin baıandaǵan («Zúmár» súresi, 9-aıat). Taǵy bir aıatta:
«Alla senderden sondaı ıman keltirgenderdiń jáne ǵylym berilgenderdiń dárejelerin kóteredi», – dep aıtylǵan («Mýjadálá» súresi, 11-aıat).
Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Kimde-kim bilim izdený jolyna tússe, onda Alla oǵan jánnatqa aparar joldy jeńildetedi. Shynynda, perishteler mindetti túrde bilim izdenýshige razy bolǵanyn bildirip, qanattaryn jaıady. Shyn máninde, ǵalym úshin mindetti túrde aspandaǵy ári jerdegi búkil nárse, tipti sýdaǵy balyq ta Alladan onyń kúnálarynyń keshirilýin tileıdi! Al, ǵalymnyń qarapaıym qulshylyq etýshiden artyqshylyǵyna keler bolsaq, onyń artyqshylyǵy – aspandaǵy tolyq aıdyń basqa juldyzdardan artyqshylyǵy sekildi. Shynynda, ǵalymdar paıǵambarlardyń muragerleri, al paıǵambarlar bolsa, ózderinen keıin dınar da, dırham da qaldyrmaǵan, olar tek bilimdi mura etti. Kimde-kim bul bilimdi alsa, onda uly sybaǵaǵa qol jetkizdi», – dep aıtqan (ımam Tırmızı).
Qulshylyqty adam ózi úshin atqaratyn bolsa, bilim izdenýshi bilimdi ózgelerge úıretý úshin alady. Óıtkeni bilim talap etýshi úırengen bilimi arqyly qoǵamnyń rýhanı damýyna, izgilikke qaraı ózgerýine óz septigin tıgizetin bolady.
Degenmen bilim izdenýdiń de san qyrly saýaptary bar.
Birinshiden, bilim alýshy Alla jolynda bolyp sanalady.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Kimde-kim bilim izdený úshin jolǵa shyǵatyn bolsa, ol keri qaıtqanǵa deıin Alla jolynda bolyp tabylady», – dep aıtqan (ımam Tırmızı). Mine, Alla jolynda júrýdiń birden-bir joly – bilim alýda. Sol úshin ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) taǵy bir hadısinde: «Bilimdi Qytaıda bolsa da talap etińder», – degen.
Ekinshiden, bilim alýshylarǵa járdemdesý sarqylmas saýap.
Bilim jolyna shyqqan shákirtke járdemdesý, onyń jolynyń aqysy men oqýynyń aqysyn tóleý, kıimi, jeıtin tamaǵy, jataqhana máselesine járdemdesý, qajetti kitaptaryn satyp alý syndy t.b. ister arqyly kómek berý saýaby úzilmeıtin sadaqaǵa jatady. Iaǵnı bilim alyp jatqan adamǵa járdemdesken kisi bilim úırenýshi adamnyń saýabyna teń keletin saýapqa keneledi. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Kimde-kim bir jaqsylyqqa nusqaıtyn bolsa, týra sol jaqsylyqty jasaýshy adamnyń saýabyndaı saýapqa keneledi», – dep aıtqan.
Burynǵy ótken izgi ǵalymdar bilim izdenýshilerge járdemdesýdi asa mańyzdy ister qatarynan dep bilgen. Mysaly, Hanafı mázhabynyń ataqty ǵalymy Ibn Abıdın óziniń ataqty «Raddý ál-mýhtar» atty eńbeginde:
«Báıtýl-malǵa (qazyna) túsken qarajattyń bir bóligi ózderin sharıǵı bilim jolyna arnaǵan ǵulamalar men bilim talap etýshilerdiń qajetin óteýge jumsalýy tıis», – dep aıtqan.
Imam Ábý Hanıfa (Alla ony raqymyna alsyn) shákirtter tárbıelep, bilim berýmen qatar olarǵa materıaldyq turǵydan da járdemdesetin bolǵan. Mysaly, kedeı otbasynan shyqqan Ábý Iýsýf (Alla ony raqymyna alsyn) bos ýaqytynda kıim jýyp, olardy tazartýmen qarajat tabatyn. Ábý Iýsýf: «Men hadıster men fıqh ǵylymyn meńgerýge tyrystym. Bir joly Ábý Hanıfanyń janynda otyrǵanymda anam kelip: «Imam Ábý Hanıfanyń qasynda kóp bolýǵa tyryspa. Onyń jaǵdaıy jaqsy, al sen bizdi asyraýǵa mindettisiń», – dep, meni dáristen alyp ketti. Osylaısha ǵylym izdený jolymdy toqtatýǵa májbúr boldym. Al Imam Ábý Hanıfa (Alla ony raqymyna alsyn) meniń ǵylymǵa kelýimdi ótindi. Men qaıtyp keldim. Meniń birinshi kelgen kúnimde ol menen: «Seni bizden ne alystatty?» – dep surady. Men: «Otbasyma kómektesý, anamnyń sózin eki etpeý», – dep ornyma baryp otyrdym. Dáristen keıin barlyq bala tarap ketkende ol maǵan qolyn sozyp: «Ázirge osyny qajetińe jarat», – dep, kishkene qapshyq ustatty. Men qapshyqqa qaraǵanymda onda 100 dırham boldy. Ol maǵan qarap: «Qapshyqtaǵy taýsylsa, maǵan aıtyp otyr», – dedi. Men kún jibermeı dáriske baratyn boldym. Biraz ýaqyttan soń ol maǵan taǵy 100 dırham berdi. Osylaısha ol meniń kedeılikti jeńip, baı bolǵanyma deıin kómektesip turdy»[1].
Hakimderden qalǵan mynadaı sóz bar: «Bilim alýshy bol, ne bilim berýshi bol, eń bolmaǵanda olarǵa járdemdesýshi bol».
Bilim jolyndaǵylarǵa járdemdesý adamnyń rızyǵynyń molaıýyna sebepshi bolady. Ánas ıbn Málık (oǵan Alla razy bolsyn) bylaı deıdi:
Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ómir súrgen ýaqytynda Mádınada eki aǵaıyndy jigit turatyn, solardyń bireýi árdaıym Paıǵambarǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) kelip turatyn, al ekinshisi óziniń kásibimen nan tabatyn. Birde kásibimen nan tabýshy kisi Paıǵambarǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) kelip, ózi ǵana jumys isteıtindigi jaıly aıtyp shaǵymdanady. Sonda Paıǵambar (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn oǵan: «Bálkim, seniń rızyǵyń sol baýyryń úshin berilip jatqan bolar», – dedi (ımam Tırmızı).
Ibn Mýbarak (Alla ony raqymyna alsyn): «Men Paıǵambarlyq mártebeden keıingi bilimdi jaıý men bilim izdenýshilerge kómek berý, olardyń kúnkóris qamyn ýaıymdamaı, esh alańdaýsyz bilimderine den qoıýlaryna járdemdesýden abzal mártebeni bilmeımin»[2], – dep aıtqan.
Úshinshiden, bilim izdenýshige eń qajet qundylyqtardyń biri – ýaqyt.
Shákirt ýaqytyn óziniń kúnkórisi úshin jumsap, eńbek etetin bolsa, bilim alýǵa arnalǵan altyn ýaqyttarynan qaǵylady. Sol úshin bilim izdenýshi shákirt óz ýaqytyn tolyq bilim alý jolyna arnaýy qajet. Mundaı jaǵdaıda bilim jolyndaǵylarǵa járdemdesip, qol úshin bergen jón.
Mysaly, ataqty ǵalym Imam Náýáýı Shamda bilim alyp júrgeninde, ol alańdamaı bilim alýy úshin ákesi ár aıda qajetti qarajatyn jiberip turatyn bolǵan. Imam Náýáıdiń ózi Imam Shafıǵıdiń bir kisige: «Eger sen jýa satyp alýmen shuǵyldanyp júrseń, bul máseleniń anyq-qanyǵyn bilmeıtin ediń», – degenin aıtqan.
Qasıetti Quranda Jaratýshy Alla zeket beriletin adamdardyń segiz túrin bylaı dep bildiredi:
«Rasynda, sadaqalar tek paqyrlarǵa, miskinderge, ony jınap úlestirýshilerge, júrekteri kelisimge kelgenderge, quldarǵa, qaryzǵa batqandarǵa, Alla jolyndaǵylarǵa jáne jolda qalǵandarǵa ǵana beriledi. Bul – Allanyń paryz etken úkimi. Sondaı-aq Alla bárin bilýshi jáne óte dana» («Táýbe» súresi, 60-aıat).
Osy atalǵan segiz adamnyń ishinde «Alla jolyndaǵylarǵa» degen aıatqa ǵalymdar bilim izdenýshilerdi de jatqyzǵan. Keı ǵalymdar ózin bilim jolyna arnaǵan adam eńbek etip, nápaqa tabýǵa múmkindigi bolmaıtyndyǵyn eskerip, bilim izdenýshi kedeı bolmasa da, zeket alýyna ruqsat ekendigin aıtqan.
Bilim – aq pen qarany ajyratatyn, adam balasyn saýatty etetin Alla Taǵalanyń bergen úlken syıy. Qasıetti Qurannyń alǵashqy túsken aıaty da bilim alýdan bastalǵan. Óıtkeni bilim – aqyl men parasattyń belgisi. Sondyqtan ıslam dininiń adamzat balasyna qoıatyn eń basty talaby da bilim alý jáne izdený. Jalpy Quranda «bilý» degen maǵynaǵa saıatyn «ılm» túbirinen týyndaǵan 780 sóz kezdesedi. Al ǵylymnyń mańyzdylyǵyn uǵyna túsý úshin ǵylym degen sózben maǵynalas hıkma, ǵalym degen maǵynaǵa keletin «hakım» sózderiniń de jıi qoldanylýyna nazar aýdarǵan jón. Máselen «hıkma» sózi 20 ret, «hakım» sózi 97 jerde kezdesedi. Qosymsha «bilý» degen maǵynaǵa keletin «marıfa» sózi 70-ke jýyq qoldanylady.
Bilimniń qadirin túsingen ata-babamyz: «Óner – aǵyp jatqan bulaq,
Ilim – janyp turǵan shyraq», dep bilimdi beıne qarańǵy túnekten alyp shyǵatyn jaryqqa balaǵan.
Qoryta aıtqanda ilim alý eki dúnıede de baqytqa jeteleıin jol. Onyń eń basty sharty shynaıy yqlas pen izgi nıette bolý. Óıtkeni ilim – bitpes qazyna.
Alla Taǵala barshamyzdy bilim úırenýshi ári olarǵa járdemdesýshi quldary qatarynan etkeı!
