BABADAN QALǴAN BAZYNA...
Burynǵy ótken danyshpan, danagóı atalarymyzdyń aıtqandary...
Úsh jurt
Úsh jurt - jigittiń úsh jurty: óz jurty, qaıyn jurty, naǵashy jurty. Halyq arasynda muny: óz jurtyń - kúnshil, qaıyn jurtyń - minshil, naǵashy jurtyń - synshyl dep te máteldeıdi.
Iaǵnı, aǵaıyn bar bolsań kóre almaıdy, joq bolsań bólip bere almaıdy, jaqsy bolsań kúndeıdi, jaman bolsań júndeıdi.
Qaıyn jurtyń - qolyńnyń uzyndyǵyna qaraıdy, jaǵańnyń qyzyldyǵyna qaraıdy, berseń jaǵasyń, bermeseń bitpes daýǵa qalasyń.
Naǵashy jurtyń jaqsylyǵyńa súısinedi, jamanshylyǵyńa kúıinedi, árqashan tileýińdi tileıdi, tileýqor da janashyr jurtyń sol bolady.
Úsh qýat - aqyl qýat, júrek qýat, til qýat.
Úsh ǵaıyp - ajal ǵaıyp, qonaq ǵaıyp, nesibe ǵaıyp.
Úsh arsyz - uıqy arsyz, tamaq arsyz, kúlki arsyz.
Úsh daýsyz - minez, kárilik, ajal.
Úsh kádesiz - jigittik, densaýlyq, jaqsy jar (áıel).
Úsh jamandyq - Naqaq qan tógý. Kisi malyn naqaq alý. Ata-babadan qalǵan eski jurtty buzý.
Úsh jaqyn - Jan tátti . Mal tátti. Jar tátti.
Úsh kóz - Sý anasy - bulaq. Jol anasy - tuıaq . Sóz anasy - qulaq.
Úsh toqtam - aqyl - arqan , oı - óris, adam - qazyq.
Tórt kitap
Táýrat - Musanyń kitaby. Zabýr - Dáýittiń kitaby. Injil - Isanyń kitaby. Quran - Muhammedtiń kitaby.
Tórt qylysh
Hámhan. Sámsán. Zulqoja. Zulpyhar.
Dúnıeniń tórt buryshy Óńdeý
Shyǵys eli dúnıeniń tórt buryshy dep Shyn – Mashyn (Úndistan), Mysyr, Rum, Eýropa elderin aıtqan.
Tórt qubyla
1.Shyǵys. 2.Batys. 3.Ońtústik. 4.Soltústik.
Bes qarý
1.Sadaq. 2.Shoqpar. 3.Naıza. 4.Qylysh. 5.Aıbalta.
Bes asyl, bes dushpan
Bes nárseden qashyq bol,
Bes nársege asyq bol.
Adam bolam deseńiz…
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq –
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek, tereń oı,
Qanaǵat, raqym oılap qoı –
Bes asyl sóz kónseńiz.
Bes paryz
1.Qudaıdyń birligi men Muhammedtiń paıǵambarlyq qasıetin moıyndaý. 2.Namaz oqý. 3.Oraza ustaý. 4.Zeket berý. 5.Iman jáne ıhsan (adamgershilik pen raqymshylyq).
Alty ıgilik
1.Densaýlyq. 2.Qazyna. 3.Dos. 4.Áıel (jar). 5.Bilim. 6. Bala (urpaq)
Alty paryz
Adamdardyń bir-birine degen alty paryzy bar:
1. Bir-birine sálem berý (ádeıi baryp).
2. Shaqyrsa – barý.
3. Keńes surasa – aqyl qosý.
4. Suraǵyna – jaýap berý.
5. Aýyryp qalsa – kóńilin suraý.
6. Qaıtys bolsa – jerleýge qatysý. (Muhammed paıǵambar s. ǵ. s)
Jeti amal
1.Kúnniń toqyraýy. 2.Qarashanyń qaıtýy. 3.Úrkerdiń batýy. 4.Muzdyń qatýy. 5.Kıiktiń mataýy. 6. Qys toqsan. 7.Aı toǵamy.
Jeti jut
Qurǵaqshylyq
Jut (mal qyrylý)
Órt
Oba (aýrý)
Soǵys
Topan sý
Zilzala (jer silkiný)
Jeti joq
Jerde ólsheýish joq. Aspanda tireýish joq. Tasta tamyr joq. Tasbaqada talaq joq. Allada baýyr joq. Aqqýda sút joq. Jylqyda ót joq.
Jeti jetekshi
1. Adamnyń basshysy – aqyl.
2. Jetekshisi – talap.
3. Jolaýshysy – oı.
4. Joldasy – kásip.
5. Qorǵany – sabyr.
6. Qorǵaýshysy – minez.
7. Synaýshysy – halyq. (Saqqulaq bı)
Jeti jetim
Tyńdamaǵan sóz jetim,
Kııýsiz tozǵan bóz jetim,
Iesiz qalǵan jer jetim,
Basshysy joq el jetim,
Aqqý-qazsyz kól jetim,
Jerinen aıyrylǵan el jetim,
Zamandasy qalmasa -
Bárinen de sol jetim.
Jeti ǵalam
Jeti ǵalam (dúnıe, jurt) - qazirgi tilimizde "dúnıe júzi", "búkil álem" degendi bildiredi. Munda jetide sandyq mán joq. Baıyrǵy kezde bul termın halyqtyń álem týraly óte erte kezdegi mıfologııalyq túsinigin beınelegen. Bul túsinik boıynsha jeti sany negizgi jeti baǵytty bildirgen. Olar - dúnıeniń tórt buryshy: kúnshyǵys, kúnbatys, tústik, teristik, aspan - joǵarǵy ǵalam, jer - orta ǵalam, jer asty - tómengi ǵalam.
Jeti qat kók
Jeti qat kók tipkesin qazirgi qoldanysymyzda "shyrqaý bıik, sheksiz aspan" dep mininen aırylǵan. Jeti qat kók - baıyrǵy shyǵys astranomdarynyń keńinen qoldanǵan termıni. Mundaǵy jeti sany - jeti juldyzǵa sáıkes keledi. Aı, Merkýrıı, Sholpan, Kún, Qyzyl juldyz (Mars), Múshtárı (Iýpıter), Satýrn. Osy jeti shyǵys astronomııasynda "jeti qat (qabat) kók" dep atalady.
Jeti ǵashyq
Halyq aýzynda, onyń óleń‑jyrlary men ertegi‑Epostarynda ejelden aıtylyp kele jatqan jeti ǵashyq sóziniń túp‑tórkini Shyǵys elderine ańyz, dastan bolyp taraǵan ǵashyqtyq hıkaıalarmen sabaqtas. Bul frazeologızm qazaq aýyldarynyń shyǵys ádebıeti men ejelden kele jatqan úrdisi úzilmegen baılanysyn ańǵartatyn tildik derek. Ózge de Shyǵys shaıyrlary tárizdi qazaqtyń aqyndary jeti ǵashyqtyq jyrǵa qosyp, dastan jasaǵan. Olardyń tyńdaýshylary jattap, keıde jazyp alyp, elden‑elge taratyp otyrǵan. Qazaqtyń jyrshylary men aqyndarynyń shyǵarmasynda eki nusqada kezdesetin jeti ǵashyqqa mynalar jatady: a) Láıli – Májnún, Júsip – Zylıqa, Farhad – Shyryn, Tahır – Zýhra, Arzý – Qambar, Ýálik – Ǵafra, Ýákı – Kúlshaı; á) Láıli – Májnún, Júsip – Zylıqa, Farhad – Shyryn, Bahram – Kúlánda, Seıpilmálik – Jamal, Bozjigit – Anýla (keı nusqalarda Qarashash), Zııada – Horly (Horly – Ǵaıym).
Jeti shárip (jeti áýlıe)
1.Mekke shárip. 2.Medıne shárip. 3.Buhar shárip. 4.Sham shárip. 5.Qatym sharip. 6.Quddys (Mysyr) shárip. 7.Kállám shárip (quran).
Jeti qazyna
1.Er jigit. 2.Sulý áıel. 3.Aqyl, bilim. 4.Júırik at. 5.Qyran búrkit. 6.Beren myltyq. 7.Júırik tazy (ıt).
Jeti ata
1.Bala. 2.Áke. 3.Ata. 4.Arǵy ata. 5.Baba. 6.Túp ata. 7.Tek ata.
Jeti urpaq
1.Ata. 2.Áke. 3.Bala. 4.Nemere. 5.Shóbere. 6.Shópshek. 7.Nemene.
Jeti jarǵy
Áz Táýkeniń zańdary
1‑jarǵy. Kóterilis jasap, búlik shyǵarǵan kisilerge ólim jazasy buıyrylsyn. (Bul jarǵy memlekettiń bútindigin saqtaý talabynan týdy).
2‑jarǵy. Túrki halqynyń múddesin satyp, elge opasyzdyq etkender ólim jazasyna buıyrylsyn. (Bul jarǵy halyqtyń ortaq múddesi – eldiń bútindigin qorǵaǵan birtutas qoǵamdyq sananyń jemisi).
3‑jarǵy. Memleket ishinde jazyqsyz kisi óltirgender ólim jazasyna buıyrylsyn. (Bul jarǵy da jabaıylyqtyń tómengi satysyna tán kisi óltirýshilikke tyıym salǵan jáne mádenıettiliktiń belgisi retinde tanylýǵa tıis óte eleýli jańalyq).
4‑jarǵy. Ózge bireýdiń áıelimen zınaqorlyq jasap, aq nekeni buzýshylarǵa ólim jazasy buıyrylsyn.(Bul neke paryzyna adaldyqty talap etken mańyzy zor jańalyq).
5‑jarǵy. Órede turǵan, tusaýly júrgen sáıgúlik atty urlaǵan kisige ólim jazasy buıyrylsyn. (Ol kezde «er qanaty – at» eldiń, memlekettiń soǵys kúshi retinde paıdalanady).
6‑jarǵy. Tóbeleste mertigýdiń túrine qaraı tómendegishe múlikteı qun tólensin:
a) bireýdiń kózin shyǵarǵan kisi aıypqa qyzyn beredi, al qyzy joq bolsa, qyzdyń malyn beredi.
á) tórt músheniń birin mertiktirgen kisi aıypqa at beredi.
7‑jarǵy. Urlanǵan jylqy, ózge de qundy múlik úshin on ese artyq aıyp tólensin.
Mine, XVII ǵasyrda ómirge kelgen «Táýke hannyń jeti jarǵysynyń» negizgi baptary osyndaı. Alaıda onyń negizi ejelgi Túrki memleketinde (qaǵanatynda) VI ǵasyrdyń ortasynda týǵan bolatyn.
Jeti kún
1. Búgin. 2.Erteń. 3.Búrsigúni. 4.Arǵy kúni. 5.Aýyr kún. 6.Sońǵy kún. 7.Azyna.
1.Dúısenbi. 2.Seısenbi. 3.Sársenbi (sátti kún). 4.Beısenbi. 5. Juma (qasıetti kún). 6.Senbi. 7.Jeksenbi.
